Jezusek Palmowy w Szydłowcu

Trwa ładowanie zdjęć

Przebieg procesji z Jezuskiem Palmowym w Szydłowcu

Przywrócona w 2005 roku w szydłowieckiej parafii św. Zygmunta procesja z Jezuskiem Palmowym przyciąga rzeszę obserwatorów. Wydarzenie ma początek około godziny 11.30, przed główną mszą podczas Niedzieli Palmowej, odbywającą się o godzinie 12.00. Należy przybyć punktualnie, ponieważ cała akcja obrzędowa trwa około 15-20 minut. Wóz z figurą Jezuska Palmowego, ciągnięty przez druhów z Ochotniczej Straży Pożarnej, wyrusza sprzed kościoła prosto na pobliski Rynek Wielki. Tu odbywa się święcenie palm wielkanocnych, a następnie orszak okrąża położony centralnie ratusz, by dotrzeć z powrotem do kościoła farnego, gdzie celebrowana jest msza. Figura z wozem stawiana jest tuż pod murami świątyni, gdzie pozostaje do końca Niedzieli Palmowej. Przez pozostałe dni w roku przechowywana jest w pomieszczeniach kościelnych.

Początki zwyczaju

Niedziela Palmowa rozpoczyna cykl obchodów zwanych Wielkim Tygodniem, stanowiącym okres przygotowań do duchowego przeżywania męki Pańskiej i zmartwychwstania. Została ustanowiona na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy, opisanego w Biblii przez wszystkich ewangelistów. Według przekazów, tłum radośnie witał wjeżdżającego na osiołku Jezusa, ścieląc mu pod nogi płaszcze i gałązki palm. Procesje celebrujące to wydarzenie miały miejsce w Ziemi Świętej już w IV wieku, jako jedne z licznie odtwarzanych scen z życia Chrystusa. Wyglądało to tak, że patriarcha dosiadał oślicy i w otoczeniu wiwatującego tłumu jechał z Góry Oliwnej do miasta.

Do liturgii rzymskiej, zwyczaj ten wszedł w IX wieku, a procesje na wzór tej wzorcowej jerozolimskiej, stały się później popularne w całej Europie. Pierwsze przedstawienia związane były z popularnością średniowiecznych misteriów i przedstawień pasyjnych i odwzorowywały wiernie opisy biblijne – odbywały się z udziałem żywego osiołka, na którym zasiadał odgrywający Jezusa duchowny i z witającym go palmami tłumem wiernych. Około X wieku te naturalistyczne sceny zostały zastąpione figuratywnymi, a najstarszym źródłem, które potwierdza udział rzeźbiarskiego osiołka w procesji, jest żywot świetego Ulryka z Augsburga.

Jezusek Palmowy w Polsce i Europie

Najstarsza rzeźba Jezuska Palmowego została odnotowana w Szwajcarii (XII wiek). Figury były umieszczane na platformach z kołami, usprawniającymi wykorzystywanie ich w trakcie procesji. W większości przedstawienia Chrystusa na osiołku pojawiały się w świątyniach jedynie podczas Niedzieli Palmowej. Sporadyczne pozostawiano je w kaplicach, gdzie mogły być adorowane przez wiernych w ciągu całego roku liturgicznego. Wykorzystywane były także podczas innych pozaliturgicznych przedstawień wielkanocnych jako rekwizyt teatralny. Największą popularność osiągnęły w Europie Zachodniej u schyłku średniowiecza, co było spójne z rozwojem liturgii Wielkanocy. Po reformacji procesje z Jezuskiem Palmowym zaczęły tracić na popularności. W Polsce obchody te utrzymały się dłużej. Niektóre źródła podają, że w roku 1780 władze kościelne wydały zakaz organizowania tego typu pochodów, ze względu na to że stały się pozbawioną wymiaru religijnego ludową zabawą.

Zwyczaj Jezuska Palmowego, zwanego też Osiołkiem Palmowym (lub „dębowym” albo „lipowym”) stał się powszechny w Polsce w XV wieku. Prowadzanie osiołka było bardzo popularne między innymi w Krakowie. Figurę ciągnęli rajcy miejscy oraz najznakomitsi mieszkańcy miasta, podczas gdy tłum rzucał kwiaty i zielone wierzbowe gałązki pod koła wózka, wołając: „Hosanna Synowi Dawidowemu, błogosławiony, który idzie w Imię Pańskie dla ludzkiego zbawienia”.

Zdarzało się, iż w większych miastach urządzano procesje palmowe nawet z kilkoma osiołkami, a przewodzili temu obyczajowi uczniowie szkół jezuickich i pijarskich. Ci którzy ciągnęli drewnianego osiołka przez miasto mogli liczyć na odpuszczenie swoich grzechów. Wierzono też, że dzieciom, które usiądą na osiołku będzie się szczęścić w dorosłym życiu.

Historia Jezuska z Szydłowca

W Szydłowcu historia tego zwyczaju sięga również XV wieku. Procesja wychodziła spod renesansowego ratusza, który symbolizował Górę Oliwną, do gotyckiego kościoła farnego, który z kolei miał wyobrażać Jerozolimę. Według niepotwierdzonych przekazów, właściciel miejscowych dóbr Mikołaj Szydłowiecki, zamówił rzeźbę Chrystusa na osiołku w pracowni samego Wita Stwosza, a jej autorstwo przypisuje się synowi mistrza – Stanisławowi, lub innemu uczniowi z tej pracowni. Informacji tej nie potwierdza Muzeum Narodowe w Krakowie, gdzie znajduje się oryginalna rzeźba podarowana w 1904 roku przez jednego z późniejszych właścicieli Szydłowca – Michała Radziwiłła, lub według innych przekazów, przez żonę Radziwiłła, po jego śmierci.

Rzeźba została w muzeum opisana w następujący sposób:

Chrystus na osiołku palmowym – rzeźba w drewnie, polichromowana, o aplikacjach metalowych, powstała po 1500 roku – pochodzi z kościoła parafialnego św. Zygmunta w Szydłowcu. Następnie była własnością rodziny Radziwiłłów – z Nieświeża, później z Nieborowa. W roku 1904 podarowana została Muzeum Narodowemu w Krakowie z zapisu Michała Radziwiłła.

Rzeźba stanowi niezwykły rekwizyt dramatyczny, wykorzystywany podczas procesji podążającej w Niedzielę Palmową do świątyni – symbolicznej Jerozolimy. Chrystus, sztywno wyprostowany, unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Lewą ujmował (niezachowane) skórzane lejce. Nosi zapięty płaszcz, charakteryzujący późnośredniowiecznego władcę – inaczej niż we wcześniejszych przedstawieniach Osiołka Palmowego, gdzie częściej bywał ubrany w antyczną togę i tunikę.

Znaczenia rzeźbie dodaje zachowanie oryginalnego wózka, co nie jest częste pośród skądinąd całkiem licznych gotyckich Osiołków Palmowych. Tylna oś wózka jest nieruchoma, natomiast przednia – ruchoma, co zapewniało łatwość manewrowania w wąskich uliczkach miasta. Na przedniej osi nie ma śladów zamocowania metalowego bolca czy innego elementu podczepienia dyszla. Sądzić można zatem, że osiołek z Szydłowca ciągnięty był na linach, przewlekanych przez dwa metalowe koluszka z przodu wózka. Cztery wydrążenia w platformie służyły zamocowaniu barierki oddzielającej rzeźbę od otaczających ją uczestników procesji.

Opracowanie: Wojciech Marcinkowski

Czas powstania rzeźby określony jest jako: wykonana po 1500 roku. Trudno z całą pewnością ustalić kto był autorem tego przedstawienia.

Współczesna odsłona zwyczaju

Po ponad 200 latach „przypomniano” sobie w Szydłowcu o tej widowiskowej tradycji. Zamówiono figurę u rzeźbiarza z Kozienic – Jerzego Krześniaka, który wykonał ją na podstawie oryginału na potrzeby wystawy „Szydłowiec – okruchy historii”, zorganizowanej z okazji jubileuszu 30–lecia Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych (w 2005 roku), zgodnie ze stylistyką uproszczonej i schematyzowanej rzeźby ludowej. Figura została wpisana do muzealnego inwentarza i jest wypożyczona przez parafię św. Zygmunta na podstawie bezterminowej umowy depozytowej. Parafia przechowuje ją w swoich pomieszczeniach kościelnych.

Mimo, iż tradycja została wskrzeszona po długiej przerwie dopiero kilkanaście lat temu, mieszkańcy nie wyobrażają sobie Niedzieli Palmowej bez tego zwyczaju. Dodatkową atrakcją jest odbywający się w tym dniu jarmark z rękodziełem. W Szydłowcu można nabyć wykonane przez lokalnych twórców pisanki, koszyczki, baranki z cukru, szydełkowe kurki, zajączki, a także ręcznie wykonane zabawki. Dodatkową oprawą tego uroczystego dnia są występy kapel i zespołów na ustawionej przed ratuszem scenie. Miejscowe Koła Gospodyń Wiejskich przygotowują poczęstunek i prezentują swoje wyroby.

Otwierająca Wielki Tydzień Niedziela Palmowa w Szydłowcu, jest zgodnie z zapisami biblijnymi, świętem radosnym, które dzięki procesji z Jezuskiem Palmowym odnosi się w sposób inscenizacyjny do wydarzeń nowotestamentowych. Taka formuła daje możliwość uczestnictwa w ludowym zwyczaju, który – mimo iż przerwany i przywrócony – daje poczucie ciągłości z dawną tradycją i możliwość wyjątkowego celebrowania tego święta.