Muzeum Wisły w Wyszogrodzie

W związku z rzeką

Muzeum Wisły w Wyszogrodzie tworzone jest od ponad czterdziestu lat, a od 2012 roku istnieje jako oficjalna instytucja kultury. Tematyka wiślana to podstawa działalności muzeum, ponieważ z królową polskich rzek związana jest właściwie cała historia miasta i jego mieszkańców. Wyszogród położony jest na ponad trzydziestometrowej skarpie, na prawym brzegu Wisły, w połowie drogi pomiędzy Płockiem, a Warszawą. Prawa miejskie uzyskał pod koniec XIV wieku i należał do miast królewskich. Z daleka widać Górę Zamkową, kryjącą pozostałości grodzisk i średniowiecznego zamku, a ślady osadnictwa sięgają co najmniej XI wieku. Nieopodal, w kierunku Czerwińska, znajduje się miejsce słynnej przeprawy przez Wisłę wojsk polskich Władysława Jagiełły, zmierzających pod Grunwald w 1410 roku. Sam Wyszogród znany był z drewnianego mostu, węzłowego dla kilku tras drogowych przecinających Mazowsze. Jeśli dołożyć do tego przystań rzeczną, wcześniej dla flisaków, rybaków i żeglarzy wiślanych, współcześnie reaktywowanej dla turystyki i rekreacji, staje się zrozumiałe, że niespełna trzytysięczne miasto ma niezwykle ciekawą historię.

Pomysł powołania muzeum pojawił się na początku lat 70. XX wieku, między innymi w efekcie prac archeologicznych, intensywnie prowadzonych w mieście i okolicy. Odkrycie pod Wyszogrodem śladów ośrodka kultu pogańskiego i wyłowienie prawdopodobnie fragmentu posągu, nazwanego „Głową Bóstwa”, było niemałą sensacją. Jak wspomina Zdzisław Lewandowski, dyrektor Muzeum Wisły: „Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych wymyślił sobie, że […] powstanie skansen, hotel Gromady, stanica dla harcerzy. Do tego pomysłu dołączył Oddział Towarzystwa Naukowego Płockiego w Wyszogrodzie, proponując zrobienie Muzeum Wisły”. Rozmaite zabiegi stworzenia prawdziwego muzeum ziściły się wreszcie w 2012 roku, dzięki inicjatywie ówczesnego burmistrza Wyszogrodu Mariusza Bieńka.

Początkowo siedziba mieściła się w małym budynku Szkutni, a wystawę stanowiły obiekty wypożyczone z Muzeum Mazowieckiego w Płocku: zbiory archeologiczne, wystawa planszowa „Stare Mazowsze. Przyroda i człowiek” oraz makiety statków pływających po Wiśle. Obecnie główna siedziba instytucji, znajduje się w okazałej kamienicy przy Rynku, a Szkutnia jest miejscem prelekcji i wystaw czasowych. Obok, w przeszklonym i podświetlanym pawilonie, eksponowane są fragmenty radzieckiego samolotu Pe-2 z czasów II wojny światowej, wydobytego ze starorzecza Bzury w pobliskim Kamionie.

Rozrastająca się instytucja powoli wypełnia idee założycielską – zorganizowania „żywego muzeum”, z urozmaiconą ofertą edukacyjną i kulturalną. Stale powiększane kolekcje są podstawą atrakcyjnych wystaw, podzielonych na działy: Archeologia, Etnografia Ziemi Wyszogrodzkiej, Wielokulturowość, Wisła i Wojny Światowe, czyli pokaźny zbiór wyposażenia wojskowego i militariów. Wielkie zainteresowanie zwiedzających wzbudzają precyzyjnie wykonane modele i makiety: wyszogrodzkiego grodziska, synagogi oraz miniatur prezentujących historię statków wiślanych. Muzeum Wisły zajmuje się także rekonstrukcjami i nowoczesną edukacją, zapraszając do spacerów po urokliwym miasteczku i zwiedzania ekspozycji w terenie: drewnianego most w Wyszogrodzie, Ekomuzeum, czyli Góry Zamkowej i wraku samolotu przy budynku Szkutni.

Wyszogrodzkie kolekcje to przede wszystkim zbiór rozmaitych przedmiotów życia codziennego. Podstawowym odniesieniem dla ekspozycji tworzonych w Muzeum Wisły jest oczywiście rzeka, wraz z rozmaitymi relacjami: „między Wyszogrodem a największą rzeką w Polsce”. Na wystawach znaleźć można niezwykłe zbiory, choćby guziki z muszli małży wyławianych z Wisły, w czym specjalizowali się mieszkańcy pobliskiego Sochocina, czy rozmaite wyposażenie używane w żegludze i rybołówstwie… dzwon okrętowy, kotwice i lampy statków rzecznych.

Sporo miejsca zajmują niezwykłe znaleziska archeologiczne, z najstarszymi w zbiorach krzemiennymi grotami ze schyłkowego paleolitu. Do atrakcji należą: neolityczna siekiera z Rębowa i kamienny topór z Bulkowa, kamienne krzesaki i rozcieraki, jak i fragmenty ceramiki kultury łużyckiej i przeworskiej. Ekspozycja poprowadzona jest chronologicznie, przedstawione są zapinki z żelaza, wyroby z brązu, ostrza noży, kabłąki i zaczepy do wiadra, części uzbrojenia, narzędzi, ozdób, naczyń i ubrań, denarów, groszy czy szelągów, wraz z bardzo cennymi dwoma cybuchami fajek ceramicznych z późnego średniowiecza.

Specjalny dział etnografii to świetne kolekcje prezentujące historię i kulturę tradycyjną, szczególnie skupioną na związkach z Wisłą. Liczne sieci rybackie, wiklinowe więcierze, kosze i pułapki do połowu, sąsiadują z pamiątkami po Olendrach mieszkających w okolicach Wyszogrodu aż do końca II wojny światowej. Ci przybysze z Holandii, Flandrii i Fryzji, wykorzystując wiedzę i umiejętności związane z melioracją i gospodarowaniem zasobami wodnymi, w znaczący sposób ukształtowali krajobraz mazowieckiej wsi. Olęderskim osadnikom zawdzięczamy charakterystyczne wierzby sadzone przy drogach oraz słodkie powidła z buraków cukrowych, gotowanych w specjalnym kotle. Wystawa dotycząca powidlarstwa olęderskiego to jeszcze jeden powód, aby odwiedzić Muzeum Wisły i zobaczyć oryginalną prasę do buraków oraz kocioł do gotowania soku i smażenia powideł. Cały dział etnografii zbudowany jest z przedmiotów codziennego użytku wsi mazowieckiej, z malowniczymi żelazkami na duszę, nieckami do przygotowania ciasta chlebowego, tarkami do prania odzieży, drewnianymi i mechanicznymi maglownicami, lampami naftowymi i słynnymi dwojakami, czyli podwójnym garnkiem przenośnym „z uchem”.

W dziale nazwanym „Wielokulturowość”, szczególnie wyeksponowane zostały dzieje wyszogrodzkich Żydów, którzy stanowili do początku II wojny światowej, blisko połowę ówczesnych mieszkańców miasteczka. Obok drewnianej makiety synagogi, z judaikami i planszami opisującymi obrzędowość religijną, na ekspozycji znalazły się także materialne ślady żydowskiej obecności w Wyszogrodzie. Dramatyczną historię żydowskiej społeczności symbolizują „krawężniki wykonane z macew, czyli nagrobkowych płyt ze starego cmentarza żydowskiego”, jak i pokaźny zbiór kłódek znalezionych przy szkieletach na starym cmentarzu. Spośród ocalałych przedmiotów zobaczyć można także: „drejdel” – czteroboczny bączek służący do gry hazardowej, „tłoki pieczętne do laku” czy przekazy pocztowe paczek i listów, „które nigdy nie trafiły do  adresatów”.

Zdzisław Leszczyński, zapytany o sens tworzenia muzeów wyjaśniał: „Sam złapałem się na tym, już trochę jestem jak eksponat, że widziałem w życiu tyle i miałem w ręku tyle rzeczy, o których dzisiaj ludzie w ogóle nie mają pojęcia. I gdybym wtedy, w jakimś momencie, zaczął wcześniej to gromadzić albo opisywać, to by się wielu naukowców nie musiało dzisiaj głowić jak oni to zrobili i po to jest muzeum, żeby te rzeczy chronić i żeby ciągłość kulturowa gdzieś się zachowała”. I najpewniej dlatego także dyrektor muzeum uważa kontakt i komunikację ze zwiedzającymi, w których przedmioty budzą żywe emocje, za najprzyjemniejszą i najważniejszą część pracy muzealnika. Muzeum czynne jest przez cały tydzień. Dzieci i młodzież mogą wziąć udział w dedykowanych zajęciach dla szkół, dorośli zaś skorzystać ze zwiedzania pod przewodnictwem dyrektora muzeum. Pasja, profesjonalizm i nieustająca praca na rzecz popularyzacji wiedzy historycznej dyrektora Zdzisława Leszczyńskiego, została uhonorowana licznymi nagrodami.