Artykuły

Przez stulecia podstawowym materiałem budowlanym stosowanym w Polsce było drewno. Używano go zarówno do wznoszenia grodów obronnych, dworów, domów miejskich jak również w budownictwie wiejskim. Zacytujmy w tym miejscu Adama Fischera: „Na podstawie spisu ludności z r. 1921 widzimy, że w całej Polsce przeważa dom drewniany (od 70 do 90%). Jedynie w województwach poznańskiem i tarnopolskiem ilość budynków spada poniżej 10% (…)”[1]. Nie inaczej sprawa wyglądała na Mazowszu. Wieś mazowiecka przede wszystkim była drewniana, co nie oznacza, że nie wznoszono budynków z gliny lub kamienia, ale o tym napiszemy w innym artykule. Pomimo deficytu drewnianego materiału, który znacząco wpływał na koszt budowy, tradycja wznoszenia tego typu budynków mieszkalnych przetrwała aż do początku XX wieku. Zarówno włościańskie chałupy (bo tak nazywano na Mazowszu domy), jak i szlacheckie dwory wznoszono przede wszystkim z drewna sosnowego. W opracowaniu Gerarda Ciołka, pod tytułem „Wpływ środowiska geograficznego na formy osadnictwa i budownictwa wiejskiego w Polsce” czytamy: „Województwo warszawskie posiadało najniższy procent zalesienia (15,9%), choć leży w obrębie strefy budowlanej Polski wyróżniającej się w r. 1928 cyfrą 70-100% budynków drewnianych na wsi”[2]. Na Mazowszu Starym jeszcze w połowie XX wieku wznoszono drewniane budynki – zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze.

Ściany chałup włościańskich stawiano przede wszystkim z drewna sosnowego. Natomiast takie elementy, jak: podwaliny, łątki czy też legary często wykonywano z drewna dębowego. Najpowszechniej występującymi konstrukcjami ścian na Mazowszu Starym w XIX wieku były ściany wieńcowe i ściany sumikowo-łątkowe. W wypadku pierwszego typu konstrukcji, ściany wznoszono z drewnianych, obrabianych do kantu bali, o grubości około 12-14 centymetrów. Długość tych bali odpowiadała długości ścian domu.

W II połowie XIX wieku w budownictwie wiejskim na terenie Mazowsza Starego, rozpowszechniła się sumikowo-łątkowa konstrukcja ścian. Dzięki niej, do budowy domów można było wykorzystywać krótsze bale, zwane sumikami, które obrobionymi (wyprofilowanymi) końcami wpuszczano w pionowe słupy zwane łątkami. Dzięki tej konstrukcji długość wznoszonych ścian nie była uzależniona od długości belek. Wprowadzenie i rozpowszechnienie tego typu rozwiązań technicznych było efektem braku odpowiedniego materiału. Niejednokrotnie do wznoszenia budynków mieszkalnych wykorzystywano wtórnie materiał z innych budynków – najczęściej gospodarczych, np. stodół, chlewów, itp. Dzięki konstrukcji sumikowo-łątkowej powtórne wykorzystanie budulca było ułatwione.

Drewniane elementy w ścianach łączono ze sobą za pomocą drewnianych kołków, tak zwanych tybli. Ściany domów z rejonu Mazowsza Starego łączono w narożach na dwa sposoby: na rybi ogon (z ostatkami lub bez ostatków), lub w słupy. W większości wypadków wnętrza budynków mieszkalnych obrzucano warstwą zaprawy glinianej. Zewnętrza ścian uszczelniano, m.in. mchem i gliną. Przed nadejściem zimy ściany domów gacono słomą, liśćmi lub igliwiem. Na przełomie XIX i XX wieku rozpowszechniło się szalowanie ścian budynków mieszkalnych. Dzięki temu zabiegowi w pewien sposób chroniono zrąb konstrukcji, jak również uszczelniano ściany domu. Szalunki pełniły też funkcje ozdobne.

Budynki mieszkalne, stodoły, budynki inwentarskie ustawiano na podmurówkach kamiennych. Kamienie były spajane zaprawą glinianą, wapienną lub kładziono je luzem. Luźny układ kamieni podmurówki ułatwiał cyrkulację powietrza, tym samym chronił przed zawilgoceniem budynku. Luźny układ kamieni w podmurówkach stosowano przede wszystkim w budynkach takich jak spichrze i stodoły.

Obiekty gospodarcze budowano przede wszystkim z drewna (stodoły, spichlerze, obory). Jednak w późniejszym okresie – koniec XIX wieku, do połowy XX wieku coraz więcej obiektów stawiano z gliny, kamienia, niekiedy cegły palonej.

W XIX wieku najpopularniejszymi konstrukcjami ścian drewnianych stodół były: konstrukcja wieńcowa, sumikowo-łątkowa i szkieletowa. Podobnie jak w wypadku budynków mieszkalnych, konstrukcja wieńcowa została wyparta przez konstrukcję sumikowo-łątkową.

Po 1864 roku coraz częściej wznoszono stodoły szkieletowe, które rozpowszechniły się na większą skalę w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku i są architektonicznym elementem pejzażu wsi mazowieckiej do dnia dzisiejszego. Szkielet tego typu konstrukcji składał się z pionowych słupów połączonych poziomymi ryglami. Całość obijano deskami.

Spichlerze posiadały ściany konstrukcji wieńcowej lub sumikowo-łątkowej. Pod koniec lat dwudziestych, w zagrodach szlacheckich, pojawiły się także spichlerze murowane.

Ściany obór, chlewów, kurników były przede wszystkim konstrukcji sumikowo-łątkowej. Obok budynków drewnianych funkcjonowały też budynki murowane z kamienia, albo z kamienia i gliny[3].

Jeszcze w XIX wieku powszechnie spotykanymi na obszarze Mazowsza północno-zachodniego były budynki mieszkalne z dachem czteropołaciowym. Do pokrywania dachów na Mazowszu najczęściej stosowano słomę. W wypadku dachów czteropołaciowych i naczółkowych, na ich krawędziach dekarz tworzył schodki. Na budynkach sakralnych, administracyjnych, wreszcie na dworach dach częstokroć pokrywano gontem.

Dachy budynków mieszkalnych przeważnie posiadały konstrukcję krokwiowo-jętkową. W budynkach gospodarczych przeważały dachy konstrukcji krokwiowej lub krokwiowo-jętkowej. Dachy na dużych obiektach wzmacniano stolcami. Najstarsze stodoły oraz niektóre odmiany piwnic posiadały dachy konstrukcji sochowo-ślemieniowymi. Ślemię leżało na sochach, a na nim opierały się belki zwane kluczynami.

Ilość budynków w zagrodzie uzależniona była wielkością gospodarstwa i zamożnością gospodarza. Najmniejsze a zarazem najprostsze zagrody składały się z chałupy i budynku gospodarczego. W większych – zamożniejszych znajdowały się budynki dla zwierząt, stodoły, spichlerze, etc. Zdarzało się, iż bogatsi gospodarze wznosili dwie stodoły. Oprócz wymienionych budynków, w zależności od potrzeb, lepiej sytuowani włościanie stawiali maneże, torfiarnie, wozownie, wolnostojące wędzarnie.

[1] A. Fischer, „Etnografia słowiańska. Polacy”, Lwów-Warszawa 1934, s. 166. Na terenach ziemi dobrzyńskiej w II połowie XIX wieku podstawowym budulcem było drewno i budynki wzniesione za jego pomocą stanowiły 95% wszystkich obiektów. W latach dwudziestych XX wieku budynki drewniane w ziemi dobrzyńskiej stanowiły od 50% do 75% wszystkich obiektów. Por. T. Karwicka, „Kultura ludowa ziemi dobrzyńskiej”, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 102.

[2] G. Ciołek, „Wpływ środowiska geograficznego na formy osadnictwa i budownictwa wiejskiego w Polsce”, „Lud”, 1952, t. XXXIX, s. 245-246.

[3] Tamże, s. 44.

Bibliografia:

Ciołek G., „Wpływ środowiska geograficznego na formy osadnictwa i budownictwa wiejskiego w Polsce”, „Lud”, 1952, T. XXXIX.

Czerwiński T., „Osadnictwo i budownictwo ludowe na Mazowszu północno-zachodnim w XIX i na początku XX wieku”, Sanok 1995.

Fischer A., „Etnografia słowiańska. Polacy”, Lwów-Warszawa 1934.

Karwicka T., „Kultura ludowa ziemi dobrzyńskiej”, Warszawa-Poznań-Toruń 1979.

Autor: Robert Piotrowski