Artykuły

Budownictwo gliniane w formach znanych z zachowanych dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych budynków rozwinęło się przypuszczalnie dopiero w XVI-XVII wieku[1]. Rozprzestrzeniało się z terenów zachodnich – Wielkopolski, Kujaw, Pomorza na południe, w późniejszym okresie objęło rejony centralne Rzeczypospolitej, w tym Mazowsze Płockie[2].

W jednej ze swych notatek Ignacy Krasicki wspomina o nędznych wiejskich chałupach, najprawdopodobniej plecionych i obrzuconych gliną: „(…) ledwo podobne do schronienia lepianki, w nich izby, gdzie wprawione w glinę śkła tłuczonego szybka (…)”[3]. Opis dokonany przez biskupa Krasickiego jest z pewnością trafny i dobrze oddaje sytuację bytowo-budowlaną panującą w niektórych regionach osiemnastowiecznej Polski. Stan taki był wynikiem destabilizacji politycznej, która przekładała się na standard życia mieszkańców wsi, a wspomniana lepianka jest tego najlepszym przykładem[4].

Z piętnastowiecznych dokumentów dowiadujemy się, że na Mazowszu obok budynków z bali funkcjonowały również: „(…) budowle lepione, zapewne oblepiane konstrukcje plecionkowe (…)”[5]. Lepianki te posiadały najprawdopodobniej ściany konstrukcji grodzonej – pionowe, grubsze słupki wkopywano w ziemię, pomiędzy nimi rozpinano plecionkę chruścianą. Na zewnątrz, jak i wewnątrz, ściany wyprawiano zaprawą glinianą. W średniowieczu tego typu konstrukcja rozpowszechniona była na terenach zachodniej i południowej Słowiańszczyzny[6]. Gliniane budynki, które jeszcze dzisiaj możemy oglądać w niektórych mazowieckich wioskach to glinobitki wznoszone z bitej gliny bez drewnianych konstrukcji nośnych[7].

Materiałów takich jak kamień i glina używano najczęściej do wznoszenia budynków gospodarczych – stajni, obór, chlewów, ale też stodół. Natomiast najstarsze zachowane w terenie budynki mieszkalne wykonane przy użyciu gliny datować możemy na połowę XIX wieku[8]. Z pewnością, na terenie Mazowsza Płockiego glina i kamień były materiałami zastępczymi i przez długi okres czasu drewno było podstawowym budulcem, nie zmienia to jednak faktu, iż nadal w terenie znajduje się sporo budynków gospodarczych i mieszkalnych wykonanych z kamienia lub gliny.

Bardzo interesującymi przykładami dawnego budownictwa wiejskiego z zastosowaniem interesujących nas materiałów są gliniane stodoły, które zachowały się w niektórych miejscowościach między innymi w okolicy Sierpca. W „Komentarzach do Polskiego Atlasu Etnograficznego” czytamy, iż: „Najwięcej stodół i obór glinianych stwierdzono na terenie Kujaw, przyległej części Mazowsza i północnej i wschodniej Wielkopolsce”[9].

Istotną kwestią była dostępność materiału potrzebnego do wznoszenia budynków glinianych i kamiennych, który znajdował się w pobliżu zagrody i można go było pozyskiwać w łatwy sposób nie inwestując w jego zakup funduszy, potrzebnych przy gromadzeniu materiału drewnianego[10].

Jak już wspomniałem, na Mazowszu Płockim najczęściej wznoszono tak zwane glinobitki. Po wydobyciu gliny mieszano ją z plewami, piaskiem, pociętą słomą, albo z wrzosem. Był to dość popularny dodatek do zaprawy glinianej na Mazowszu Płockim. Glina była udeptywana przez osoby wznoszące budynek, albo przez zwierzęta – konie, krowy, które ugniatały/wyrabiały zaprawę kopytami. Najczęściej materiał budowlany przygotowywano w miejscu, w którym miał powstać nowy obiekt. Do wznoszenia ścian używano łopat lub tak zwanych gachli (gafli) używanych do wrzucania kartofli. Ściany budynku wznoszono etapami. Najpierw kładziono pierwszą – najszerszą warstwę gliny, następnie kolejną i tak warstwa po warstwie bez użycia szalunków wznoszono mury, które delikatnie zwężały się ku górze. Na samym końcu „równano” ściany za pomocą szpadli. Jednym słowem poziomowano elewacje budynku. Niejednokrotnie glinobitkę wznosiły dwie osoby, na przykład mąż z żoną. Mąż podawał zaprawę glinianą, a kobieta odbierała ją i uklepywała kolejną warstwę. Szerokość ścian glinianych u podstawy dochodziła nawet do 80 cm.

Poszczególne warstwy oddzielano dla lepszego spojenia na przykład warstwą wrzosów. Podobnie wzmacniano naroża, w których umieszczano pędy wrzosu.

Na zewnątrz, a niekiedy na wewnętrznej stronie ścian żłobiono linie, które przecinając się tworzyły na ścianach romby. Na Kujawach wykorzystywano do tego celu widły dwuzębne. W miejscu przecięcia się linii wciskano kamienie lub pokruszone cegły. W niektórych budynkach spotykamy się jedynie z wciśniętymi kamieniami lub fragmentami cegieł. Zabieg ten nie był podyktowany jedynie względami estetycznymi. Nacięcia i wciśnięte kamienie tudzież pokruszone cegły miały wzmocnić konstrukcję, jak również zwiększyć przyczepność powierzchni ścian. Dzięki czemu obrzutki zewnętrzne były trwalsze gdyż spajały się z gliną, o której wiemy, ze ma doskonałą przyczepność[11] i dodatkowo utrzymywały się na wyżłobieniach oraz wystających kamieniach. W jednym z osiemnastowiecznych poradników budowlanych czytamy: „Na koniec możnaby ściany te pokryć tynkiem, ale zaraz póki ieszcze nie wyschły, trzeba ie naszpikować nieco długiemi kawałkami, dachówki, cegły, szkła, krzemienia &c. Kawałki te powinny być dobrze wpuszczone w ścianę. Toż potym rozrobi się wapna dobrego, ale w którym iest mniey piasku niż zwyczajnie. W wapno to nakładzie się potym włosów czyli sierci bydlęcey dobrze roztrzepaney, i tą masą tynkuje się cienko. Innym sposobem tynkować wapnem glinę, iest to iak mówią pieniądze w błoto wrzucać”[12]. Tym samym wyżłobienia i kamienie pełniły funkcję analogiczną do tak zwanych szprosów, czyli przybitych do ściany rozszczepionych gałązek, a w późniejszym okresie listewek, dzięki którym gliniana obrzutka utrzymywała się na ścianach. Ściany zewnętrzne obrzucano rzadką zaprawą glinianą, którą następnie malowano na biało wapnem.

Odrzwia oraz obramowania okien w wielu budynkach na terenie powiatu sierpeckiego posiadały odrzwia i oboknia wykonane z cegły palonej. Niektóre z budynków glinianych posiadały również węgły wymurowane z cegły. Zdarzają się jednak budynki – chociażby gliniane stodoły, których naroża są gliniane.

Najprostszym i najtańszym wykończeniem otworów drzwiowych są ramy wykonane z drewna. Ramy te spięte są poprzecznymi belkami – po dwie na jedną stronę – długości równej grubości ściany. Pionowe belki opierały się na deskach tworzących próg, lub, jeżeli nie było belki progowej – stawiano je bezpośrednio na ziemi. Nadproże było dłuższe od progu i tworzyło tzw. wąsy, wystające poza światło drzwi. Zawiasy mocowano do drewnianej ramy i osadzano na nich drzwi wejściowe.

Belki stropowe w budynkach glinianych montowano na murłatach położonych bezpośrednio na glinianym murze. W niektórych wypadkach belki stropowe kładziono bezpośrednio na glinianym murze.

[1] Por. M. Pokropek, „Budownictwo ludowe w Polsce”, Warszawa 1976, s. 97.

[2] Tamże.

[3] I. Krasicki, „O dobrem mieszkaniu”, Warszawa 1803, s. 214.

[4] Por. I. Tłoczek, „Dom mieszkalny na polskiej wsi”, Warszawa 1985, s. 32.

[5] T. Lalik, „Zagroda na Mazowszu w XV wieku”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”:157, nr 3/4, s. 495.

[6] Por. m.in. B. Dołżycka, „Budownictwo ryglowe i glinobite”, [w:] „Komentarze do polskiego Atlasu Etnograficznego”, t. II, „Budownictwo”, Wrocław 1995, s. 137.

[7] G. Ciołek, „Regionalizm w budownictwie wiejskim”, Kraków, s. 119.

[8] T. Czerwiński, „Osadnictwo i budownictwo ludowe na Mazowszu północno-zachodnim w XIX i na początku XX wieku”, Sanok 1995, s. 33.

[9] B. Dołżycka, „Budownictwo ryglowe i glinobite”, [w:] „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego”, Wrocław 1995, s. 143.

[10] J. Szałygin, „Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu”, Warszawa 2004, s. 37.

[11] „Nadto, glina posiada wielką siłę przyciągającą tak do własnych cząsteczek jak i do innych ciał.”, [w] „Encyklopedia rolnicza i rolniczo-przemysłowa”, red. A. Strzelecki i H. Kotłubaj, t. I, Warszawa 1888, s. 495.

[12] P. Świtkowski, „Budowanie wieyskie dziedzicom dobr possessorom toz wszystkim iakążkolwiek zwierzchność po wsiach i miasteczkach maiącym do uwagi y praktyki podane”, Warszawa-Lwów 1782, s. 465.

Bibliografia:

Ciołek G., „Regionalizm w budownictwie wiejskim”, Kraków 1984.

Czerwiński T., „Osadnictwo i budownictwo ludowe na Mazowszu północno-zachodnim w XIX i na początku XX wieku”, Sanok 1995.

Dołżycka B., „Budownictwo ryglowe i glinobite”, [w:] „Komentarze do polskiego Atlasu Etnograficznego”, t. II, Budownictwo, Wrocław 1995.

„Encyklopedia rolnicza i rolniczo-przemysłowa”, (red.) A. Strzelecki i H. Kotłubaj, T. I, Warszawa 1888.

Krasicki I., „O dobrem mieszkaniu”, Warszawa 1803.

Lalik Tadeusz, „Zagroda na Mazowszu w XV wieku”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”:157, nr 3/4.

Pokropek M., „Budownictwo ludowe w Polsce”, Warszawa 1976.

Tłoczek I., „Dom mieszkalny na polskiej wsi”, Warszawa 1985.

Świtkowski P., „Budowanie wieyskie dziedzicom dobr possessorom toz wszystkim iakążkolwiek zwierzchność po wsiach i miasteczkach maiącym do uwagi y praktyki podane”, Warszawa-Lwów 1782.

Szałygin J., „Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu”, Warszawa 2004.

Autor: Robert Piotrowski