Gwara kurpiowska – podstawowe informacje

Gwara kurpiowska to mowa mieszkańców Kurpi, regionu położonego w północno-wschodniej Polsce, na styku województwa mazowieckiego, podlaskiego oraz warmińsko-mazurskiego. Dzisiaj już rzadko używana, najczęściej przez osoby starsze. W ostatnich latach w regionie podejmowane są poważne inicjatywy, mające na celu reaktywację gwary i wprowadzenie jej do nauczania w szkołach. Gwara kurpiowska charakteryzuje się niepowtarzalnymi cechami związanymi z wymową, słownictwem oraz gramatyką, przez co znacznie różni się od literackiego języka polskiego. Od 2009 roku posiada także opracowany system zapisu. Gwarą kurpiowską zajmowało się wielu badaczy polskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz w okresie powojennym. Badania te dotyczyły jednakże tylko fonetyki oraz słownictwa. Nie zaowocowały syntetycznymi opracowaniami gwary kurpiowskiej, nawet z tej najprostszej dziedziny jaką jest słownictwo. Na początku XXI w. zadania kompleksowego zbadania gwary kurpiowskiej podjął się prof. Jerzy Rubach (Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Iowa w USA). Wykazał, że gwara kurpiowska ma wszelkie cechy upoważniające ją do posiadania statusu dialektu. Opracował i opublikował „Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego„, wyd. Muzeum Kultury Kurpiowskiej, Związek Kurpiów, Ostrołęka 2009. Wydanie tej pracy jest kamieniem milowym w działaniach nad zachowaniem gwary kurpiowskiej, gdyż do tej pory nie miała ona opracowanego systemu pisowni. Przy jej specyfice związanej z posiadaniem samogłosek nie istniejących w języku polskim literackim, brak opracowanego systemu zapisu był wielką przeszkodą w rozwoju i nauczaniu gwary kurpiowskiej. Prof. Jerzy Rubach patronował opracowaniu i wydaniu pierwszego w historii regionu Słownika – „Słownika wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich„, wyd. Związek Kurpiów, Ostrołęka 2013. Ten sam autor od kilku lat pracuje nad opracowaniem gramatyki kurpiowskiej. Jej pierwsza część dot. koniugacji jest już opracowana i ukaże się drukiem na początku 2016 r.

Uwaga: W artykule posłużono się pisownią kurpiowską opracowaną przez prof. Jerzego Rubacha.

Wymowa (podstawowe cechy)

Samogłoski w gwarze kurpiowskiej

W gwarze kurpiowskiej występuje więcej samogłosek niż w języku polskim literackim. Niektóre samogłoski mają inne brzmienie niż w języku polskim. W 2009 r. prof. Rubach w pracy „Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego„, Muzeum Kultury Kurpiowskiej, Związek Kurpiów, Ostrołęka 2009 – dokonał uporządkowania i oznaczenia samogłosek występujących w gwarze kurpiowskiej. Oto najważniejsze z ustaleń:

W gwarze kurpiowskiej występują samogłoski, nie występujące w literackim języku polskim:

– Éé , nazywane e-kreskowanym, wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim e a y. Przykłady: téz, krésky.

Ëë , nazywane ‘szwa’, wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim e a głoską a. Przykłady: tën, potëm, malujë.
Literę ë pisze się zamiast ogólnopolskiego e, jeżeli znajduje się ono przed m, n lub ń. Na końcu wyrazu zamiast ogólnopolskiego ę, piszemy zawsze ë.

Å å , którą wymawia się jako tylne a. Nazywamy ją a-tylnym. Jest to głoska w brzmieniu pośrednia pomiędzy o i a Przykłady: mås, dåj, gråbta.
Ϊ ϊ , którą wymawia się jako głoskę pośrednią pomiędzy ogólnopolskim i a y.

Literę ї pisze się regularnie po literach ś, ź, ć, dź, ń oraz j. Przykłady: jϊgła, śϊlny, źϊdać, ćϊcho.

– ę, tzw. szwa nosowa, oznacza głoskę nieco zbliżoną do ogólnopolskiego ę, ale na Kurpiach jest inaczej wymawiana, bardziej jak -en, -an. Przykłady: gęś, pręty.

Mazurzenie

W gwarze kurpiowskiej ogólnopolskie cz jest zastępowane przez c, dż przez dz, sz najczęściej przez s, rzadziej przez ś, ż najczęściej przez z, rzadziej przez ź. Ale, uwaga, w kurpiowskim rz nigdy w wymowie nie zamienia się na z.

Przykłady: czytać – cytać, szmata – smata, szofer – śofer, deszcz – desc, żelazo – źelazo,

drożdże – drozdze, rzeka – rzéka, porzeczka – pórzycka

Uwaga: w przykładach starano się dobierać słowa, które w gwarze kurpiowskiej znaczą to samo co w języku ogólnopolskim.

Wymowa głosek protetycznych

W gwarze kurpiowskiej nie ma wyrazów zaczynających się od samogłosek: a, i, o, u. Różnie jest także z wyrazami zaczynającymi się na literę e. Wyrazy ogólnopolskie zaczynające się od i poprzedzane są literą j, zaczynające się od u, o poprzedza litera ł, zaczynające się od a poprzedzone są literą ł lub czasami przedrostkiem je-, zaczynające się od e poprzedzane są czasem przedrostkiem je-.

Przykłady: izba – jizba, urok – łurok, on – łón, Olsztyn – Łolśtyn, ale – łale, Adam – Jedóm, Antonia (nazwa wsi) – Jentonia, Ewa – Jewa

Kurpiowskie odpowiedniki głosek miękkich wargowych

p’^[1] – pś pies – pśes, piwo – pśϊwo, kopie – kopśe

b’- bź bicz – bźϊc, biały – bźåły, robić – robźéć

f’- ś figa – śϊga, szafie – saśe

w’- ź widok – źϊdok, witać – źϊtać, krowie – kroźe

m’- ń mieszkanie – ńéskańe, miele – ńele, słomie – słóńe

Spółgłoski wargowe p, b, f, w, m są miękkie, jeżeli po nich znajduje się litera i w pisowni ogólnopolskiej.

5. Gramatyka

Gwara kurpiowska posiada charakterystyczne, choć nigdzie nie zapisane zasady gramatyczne związane z odmianą oraz składnią. Zasady te do niedawna nie były badane i opracowywane. Od kilku lat badania nad gramatyką kurpiowską prowadzi prof. Jerzy Rubach (patrz wstęp artykułu).

6. Słownictwo

Gwara kurpiowska charakteryzuje się charakterystycznym słownictwem, które:

a/ w części jest identyczne jak w języku ogólnopolskim np. matka, woda, krowa

b/ w części od ogólnopolskiego różni się głównie tylko cechami wynikającymi z wymowy (też pisowni) kurpiowskiej np. pies – pśes, szczeniak – scëńåk, masz – mås, mięso – ńęso

c/ od języka polskiego literackiego różni się bardzo lub jest całkiem niepodobne np. huśtawka – bujacka, sierść – turzyca, szczelina – skała, uczeń – śkólńϊk

Przykłady zdań w gwarze kurpiowskiej – obok tłumaczenie na język polski literacki.

Jϊgła wlećała ńϊ w skałë, jek jå terå zsyjë ćϊ pupołek w letńåku. Igła wpadła mi w szczelinę, jak ja teraz zszyję ci dół marynarki.
Chto jest chyzsy: kacåk, gulåk, gąśåk, królåk cy boćańåk?
Kto jest szybszy: kaczątko, indyczątko, króliczek czy bocianiątko?
Tlo pańętåj: scubełków jϊ łokóńów nałåp, a pśϊskorzów, kozów, koluchów jϊ kéłbźów ńϊ ńe przynoś!
Tylko pamiętaj: szczupaków i okoni złów, a piskorzy, kóz, cierników i kiełbi mi nie przynoś.

[1] apostrof ’ oznacza miękkość.

Bibliografia

Friedrich H., „Gwara kurpiowska. Fonetyka”, Warszawa 1955.

Gadomski H., Grzyb M., Grec T., „Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich”, Ostrołęka 2013.

Rubach J., „Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego”, Ostrołęka 2009.