Artykuły

W polskiej sztuce ludowej plastyka obrzędowa Kurpiów zajmuje miejsce szczególne. Jej oryginalność i odrębność wynika z historii regionu. Na Kurpiach dopiero w drugiej połowie XIX wieku doszło do ostatecznego zawiązania stałej, regularnej sieci parafii wiejskich.

Świadectwem wielkiej pobożności mieszkańców puszczy kurpiowskiej jest „Święty kąt”. To wyznaczone miejsce w dużej izbie, mającej charakter reprezentacyjny, w którym umieszczano na ścianach święte obrazy, na stole stawiano pasyję. Aby miejsce to wyglądało szczególnie pięknie, po obu stronach krzyża umieszczano kolorowe bukiety z bibuły lub białych piór. Były to kompozycje pionowe, symetryczne jednoosiowe, płaskie od strony ściany. Oś symetrii zaakcentowana była wierzchołkiem. Do budowy bukietu służył fragment drewnianego patyka lub listwy długości około 40-50 cm. Po obu stronach symetrycznie na cienkich drucikach mocowano kolorowe kwiaty z bibuły lub z białych piór. Wykonane z niezbyt trwałych materiałów z czasem ulegały zużyciu. Przed nadchodzącymi ważnymi świętami rocznymi, wykonywano kolejne, bardziej kolorowe i strojniejsze. Aby uchronić bukiety przed przewróceniem się, ustawiano je w słoikach z piaskiem, które następnie okręcano bibułą, imitując kolorowy wazonik. Na ramy obrazów naklejano wstążki z białej cienkiej bibuły, aby zasłonić zniszczenia. Z czasem na ścianach pojawiły się kolorowe wycinanki, a do sufitów zaczęto przywieszać dekorację z grochu, fasoli, słomy, zdobioną kwiatami kolorowej bibuły, zwaną kierec. Słomiane kierce przypominały budowę kryształu, zaś te z grochu i fasoli wyglądały raczej jak żyrandol. Do budowy tej ozdoby używano dwóch drucianych obręczy o różnej średnicy: jednej większej, drugiej umieszczanej nad nią, do obu na drucikach mocowano kolorowe kwiatki. Obręcze łączono za pomocą nitek, na których nanizany był groch lub fasola. W ten sposób powstawały przemyślne konstrukcje. W domach zamożniejszych gospodarzy bywały kierce wykonane z drobniejszych bryłek bursztynu.

Nieco inne ozdoby umieszczano w kuchni. Nad okapami kuchennymi zawieszano ząbki wycięte z białej cienkiej bibuły. Na nich ustawiano figurki zwierząt. Byśki wypiekane w okresie noworocznym przedstawiają zwierzęta: krowy, woły, byki i cielęta, kozły kojarzone z płodnością ale i jelenie, sarny, zające i wiewiórki. Znane są również figury ptaków: gęsi, kaczek, kur a nawet psa – stróża zagrody, pomocnika pasterza. Zwane na Kurpiach również byśkami lub stworzonkami. Nowe latko dotyczy bezpośrednio tylko jednego typu pieczywa. Był to krążek na którym znajdował się zazwyczaj pastuszek w otoczeniu zwierząt. Dwanaście zwierząt symbolizowało dwanaście miesięcy. Wierzono, że będą urodzajne i dorodne jak figurki pieczołowicie uformowane z ciasta.  Figurki podobne formą do tych z ciasta wykonywano także z wosku i przytwierdzano do świec, mających charakter wotywny. W końcu XIX wieku świece takie przynosili wierni na odpust św. Trójcy do Myszyńca. Po trzykrotnym obniesieniu dookoła ołtarza świece zostawiano w kościele.

W Wielką Sobotę do kościoła wierni przynoszą do święcenia jadło. Kiedyś w koszykach można było zobaczyć pięknie zdobione kolorowe pisanki. Na terenie Puszczy Zielonej wykonuje się pisanki dwiema technikami: pisania woskiem i skrobania. Tradycyjnym sposobem barwienia jajek było używanie barwników roślinnych: wywar z łupin cebuli, kory dębowej, ziaren i pędów żyta, owsa, pszenicy, bazi topoli, kory leszczyny czy też mchu. Najpopularniejszą i najstarszą techniką zdobienia jaj jest technika batikowa, czyli pisanie woskiem. Technika ta polega na malowaniu wzorów  pisakiem (patyczek z osadzoną na końcu szpilką), maczanym w  roztopionym wosku. Stosuje się  motywy mogące powstać z prostych elementów: przecinka, kropki i linii. Następnie zanurza się jajko w barwniku po czym ściera  wosk i otrzymuje biały wzór na barwnym tle.  Na pisankach kurpiowskich widać motywy stylizowanych kwiatów, liści, wachlarzy, gwiazdeczek, kurzych łapek i motywy geometryczne.

Inną techniką zdobienia jajek jest skrobanie – dekorowanie jaja techniką rytowniczą. Na ufarbowanym jajku ostrym narzędziem (nożyk, szpilka, żyletka) wyskrobuje się przeróżne wzory. Jajka skrobane charakteryzują się dużą precyzją wykonania, są swoistymi dziełami sztuki. Niektórzy potrafią nawet wyskrobać tradycyjne wzory wycinanek (leluje, gwiazdy) na skorupkach jajek.

Bibliografia:

Chętnik A., „Wnętrza chat kurpiowskich„, „Kurpie Puszcza Zielona”, 1965, Wrocław, T. 3.

Olędzki J., „Kultura artystyczna ludności kurpiowskiej„, Wrocław 1971.

Olędzki J., „Sztuka Kurpiów„, Wrocław 1970.

Autor: Maria Samsel