Artykuły

Mazowsze z dzisiejszą stolicą Polski, Warszawą, to jedna z najstarszych prowincji historycznych Polski. Pierwszy zapis o Mazowszanach pochodzi z XI wieku. Jedna z hipotez wywodzi nazwę od słowa maz, które w językach słowiańskich oznaczało smołę, dziegć, błoto. Przypuszczenie to wydaje się prawdopodobne, gdyż średniowieczne, ogromne połacie Mazowsza pokrywały niedostępne bagna i błota,  a w potężnych puszczach wytwarzano maź między innymi do smarowania osi wozów. Stąd też  pierwotna nazwa mieszkańców Mazowsza Mazur, Mazoch, oznaczająca człowieka umazanego błotem.

Początkowo Mazowsze to niewielki obszar dobrych ziem uprawnych na prawym brzegu środkowej Wisły, z politycznym i kościelnym centrum w Płocku. W wyniku ekspansji osadniczej Mazowszanie stopniowo przesuwali swe granice w kierunku południowym, północnym i wschodnim. Bardziej zdecydowane granice Mazowsza ukształtowały się dopiero w średniowieczu, a terytorium to jako odrębna jednostka polityczno-administracyjna z własnym księciem, sądownictwem, urzędami, podlegająca zwierzchności lennej Polski, istniało do 1526 roku. Rok 1596 przyniósł regionowi znaczący awans. Warszawa, jedno z głównych miast Mazowsza, została stolicą państwa polskiego.

Gdy patrzymy na dawne mapy Polski, obszar Mazowsza i związanego z nim ściśle Podlasia, widzimy jako wielką zieloną plamę pociętą kilkoma niebieskimi liniami. To ogromne połacie lasów i puszcz ciągnące się od środkowej Polski na północ – w stronę Wielkich Jezior Mazurskich i na wschód, aż po Litwę, Białoruś i Polesie. Przez środek tych ziem płyną wielkie rzeki: Wisła, Bug i Narew. Południową granicę Mazowsza stanowi wpadająca z lewej strony do Wisły Pilica. Ale rzeki to nie tylko granice, które dzielą państwa, regiony czy ziemie. W przypadku Mazowsza jest to kręgosłup regionu. Rzeki łączą Mazowsze i Podlasie w pewien, wzajemnie się uzupełniający obszar gospodarczy.

Na ukształtowanie się specyficznych cech kultury ludowej na Mazowszu, na jej zróżnicowanie oraz wyodrębnienie się poszczególnych grup etnograficznych, wpłynęło wiele czynników. Warunki wewnętrzne, usytuowanie dzielnicy względem innych ziem oraz środowisko geograficzne, które determinowało procesy osadnicze, liczbę mieszkańców, określało typ gospodarowania – to istotne czynniki różnicujące. Innym ważnym czynnikiem był kilkuwiekowy podział wsi na będące własnością królewską, kościelną i  szlachecką. Na Mazowszu, tak jak i w całej Polsce, obywatelami była wyłącznie szlachta, a właścicielem ziemi mógł być tylko król, kościół i szlachcic.  Zmieni się to dopiero po roku 1864.

Bez względu na wspomniane wyżej czynniki historyczne, gospodarcze, geograficzne i ekonomiczne, na terenie Mazowsza  wyodrębnia się sześć głównych regionów etnograficznych i kilka mikroregionów (np. Nadwiślańskie Urzecze okolic Wilanowa). Są to: Kurpie Puszczy Zielonej (okolice Ostrołęki), Kurpie Puszczy Białej (okolice Pułtuska), Kołbielskie, Rawskie, Sannickie, oraz Łowickie (historycznie obszar Mazowsza, choć w obecnym podziale administracyjnym znajduje się na terytorium województwa łódzkiego). Aby zobrazować wielobarwność i różnorodność obszaru Mazowsza pokrótce przedstawię charakterystykę najważniejszych z nich.

Kurpie Zielone, to region etnograficzny położony na północno-wschodnim Mazowszu, na obszarze królewszczyzn czyli w dobrach należących do króla. Były to ziemie o niskiej jakości, a przeważającą część stanowiły puszcze i większe kompleksy leśne. Mieszkańcy tych obszarów wytworzyli specyficzny typ kultury puszczańskiej opartej na samowystarczalności i kulturowej więzi z otaczającym ich środowiskiem przyrodniczym, lasem i wodą.

Drugim ważnym regionem były dwukrotnie większe terytorialnie dobra biskupów płockich, ziemie leżące w widłach Bugu i Narwi. Obszar ten to Kurpie Białe. Kultura tradycyjna tego regionu jest bardzo zbliżona, a w wielu aspektach wręcz identyczna z kulturą Kurpiów z okolic Ostrołęki. Za jeden z wyróżników uważa się strój ludowy. Charakteryzuje go inne wzornictwo tkanin oraz bogactwo haftu, widoczne przede wszystkim w ubiorach kobiecych. Hafty kurpiowskie zaliczane są do najciekawszych zjawisk plastycznych w polskiej sztuce ludowej. Są to wyszywane najstarszymi technikami hafty jedno- i dwukolorowe – czerwono-czarne lub białe. Charakteryzuje je pasowy układ i geometryzacja elementów. Równie pięknym, ale wykonywanym nieco inną techniką haftem pokrywano batystowe lub tiulowe czepki – tradycyjne nakrycie głowy kobiet zamężnych.

Trzeci omawiany region to okolice Łowicza zwane też Księstwem Łowickim. Mimo, że obecnie, jak już wspominałam, ziemia łowicka leży na terytorium województwa łódzkiego, ale historycznie jest częścią Mazowsza i wywarła ogromny wpływ na modę i zdobnictwo innych regionów Mazowsza, dlatego należy zaznaczyć jego obecność. Ludność tego terenu, żyjąca w dobrach arcybiskupów gnieźnieńskich, utworzonych na mocy bulli papieża Innocentego II w 1136 r. miała wyjątkowo korzystne, na tle innych ziem polskich, warunki społeczne i ekonomiczne. Spowodowało to, że ich kultura rozwinęła się wyjątkowo. Łowickie to najstarszy region etnograficzny Polski, w niezmienionych granicach przetrwał do początków XIX wieku, a jego kultura do dziś rozwija się i pogłębia o nowe wartości. Księstwo Łowickie rozsławił w powieści „Chłopi” polski laureat Literackiej Nagrody Nobla Władysław Stanisław Reymont. O popularności regionu zadecydował bogaty, wielobarwny strój ludowy, uważany za najbardziej reprezentacyjny z ubiorów mazowieckich. Strój łowicki należy do grupy strojów opartych o wełniane pasiaste tkaniny, które łowiczanki tkały na domowych ręcznych warsztatach, a następnie szyły z nich stroje. Pasiak łowicki  przechodził wiele zmian kolorystycznych. Barwa i zdobnictwo zmieniały się wielokrotnie pod wpływem mody i stosowania nowych farb do wełny. Dziś pasiaste tkaniny, a także wielobarwne hafty koszul i chust są emblematem regionu, a ich wpływ na tereny ościenne, identyfikuje cały obszar Mazowsza. Zamiłowanie Łowiczan do koloru widać także w zdobnictwie wnętrz. Wycinanka łowicka,  zarówno ażurowa jak i kodra, rodzaj naklejanki, którymi zdobiono  wnętrza chałup, malowane skrzynie i inne meble zdobione snycerką, ceramika fajansowa z pobliskiego Nieborowa, zdobiona w wielobarwne kwiaty, to najbardziej reprezentacyjne przykłady łowickiego stylu. Ostatni z wyróżnionych  przeze mnie regionów to niewielkie Sannickie, przylegające od północy do Łowickiego. Wsie  tego regionu w większości stanowiły własność szlachty, co powodowało, że warunki życia były znacznie gorsze niż w sąsiednim Księstwie Łowickim. Za kulturowe centrum tego regionu uznaje się wieś Sanniki, a granice wyznacza zasięg  noszenia stroju. Jest to ubiór nieco podobny do łowickiego, tyle tylko, że mniej zdobny i o znacznie uboższej gamie kolorystycznej tkanin. Odrębność regionu zauważamy w zwyczajach, sztuce regionalnej i rękodziele. Najbardziej znane są klapoki, czyli wycinanki wstęgowe o motywach roślinnych z postaciami ludzkimi i charakterystyczne zielone skrzynie wianne, ozdobione motywem czerwonych i żółtych kwiatów. W barwach tkanin dominuje kolor zielony, fioletowy i żółty. Wspomnieć należy, iż na terenie całego Mazowsza występowała rzeźba ludowa w drewnie.

W kapliczkach wznoszonych zazwyczaj w centrum i na granicach wsi, umieszczano figurki Chrystusa i świętych patronów. W niektórych okolicach szczególną estymą darzone były wizerunki Matki Boskiej Skępskiej. Obecnie nieliczni artyści podtrzymują tradycje dawnych ludowych mistrzów. Często sięgają po dawne tematy, wzory ikonograficzne lecz do ich rzeźb czy obrazów nikt już się nie modli. Prace współczesnych ludowych rzeźbiarzy nie znajdują odbiorców na wsi. Obecnie modne są realistyczne, gipsowe figury fabrycznej produkcji.

Ten krótki tekst nie oddaje zapewne mnogości i różnorodności mazowieckiej kultury. Przedstawione powyżej najbardziej charakterystyczne przykłady dają jedynie wyobrażenie jak wielowątkowy i bogaty kulturowo to region. Aby zrozumieć Mazowsze należy pamiętać, że to nie monolit, nie jest to obszar jednolity ekonomicznie czy gospodarczo, a zatem także kulturowo. Odrębność subregionów, ich historia i pewnego rodzaju autonomia społeczna objawiająca się silną identyfikacją regionalną, tworzy wielobarwny obraz tego regionu. Właśnie przez pryzmat wielokulturowości i różnorodności powinniśmy go postrzegać.

Bibliografia:

Braun K., „Oblicze etnograficzne współczesnego województwa mazowieckiego”, Płock 1999.

Mironiuk-Nikolska A., Piskorz-Branekova E., „Kultura Ludowa Mazowsza/ Mazovia Népi Kultúraja/ folder wystawy”, w A. Herman Ottó Múzeum ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Miszkolc 2001.

Autor: Agnieszka Grabowska