Artykuły

W krajobrazie tradycyjnej wsi w Radomskim ważną rolę odgrywały budynki tak zwanego przemysłu ludowego. Szczególne miejsce zajmowały w nich młyny, zarówno wodne, jak i wietrzne. Młyny wodne budowane były jako obiekty drewniane, a także murowane. Te pierwsze powstawały w konstrukcji zrębowej, a także szkieletowej. Dawniej do napędu urządzeń przemiałowych używano drewnianego koła wodnego, które w zależności od ukształtowania terenu oraz poziomu wody było nasiębierne lub podsiębierne. Młyny z kołem podsiębiernym wznoszono jako budowle na palach, usytuowane tuż przy brzegu zbiornika wodnego, w którym spiętrzano wodę. W XX wieku koło wodne zaczęto zastępować bardziej wydajnym systemem napędu, a mianowicie turbiną wodną.

W regionie radomskim istniały dwa rodzaje wiatraków. Najpowszechniejsze były tak zwane koźlaki. Jest to najstarszy typ wiatraków występujących w Polsce. Materiały źródłowe wskazują, że pojawiły się już w końcu XIII wieku, a w XV wieku były już powszechnie znane. Najistotniejszą cechą konstrukcji wiatraków tego typu była możliwość ustawienia jego skrzydeł w stosunku do wiatru. Wymagało to wprawienia w ruch całej budowli. Konstrukcja koźlaków pozwalała na obrót całej bryły budynku o 360°. Było to możliwe dzięki temu, że wiatrak całym swym korpusem osadzony jest na pionowym słupie, tak zwanym stębrze, zamocowanym w podstawie zwanej kozłem, od którego pochodzi nazwa tego młyna wietrznego. Innym rodzajem wiatraków był paltrak. Stanowił on udoskonaloną odmianę koźlaków. Podobnie jak one, obracał się całym swoim korpusem, ale zamiast układu złożonego z podwalin i zastrzałów (kozła) zastosowano w nim metalowe tory i suwające się po nich rolki. Wiatraki budowano z drewna przy użyciu konstrukcji szkieletowej. Ich dachy pokryte były gontem.

Na tradycyjnej wsi rozpowszechnionymi warsztatami rzemieślniczymi były kuźnie. W okolicach Radomia budowano je przeważnie w konstrukcji zrębowej, choć zdarzały się także budynki z kamienia. Kuźnie jako budynki przemysłu ludowego na przestrzeni wieków wykształciły swój oryginalny styl. Charakteryzował się on niewielkim podcieniem nad wrotami, pod którym wykonywane były różnorodne czynności, dachem dwuspadowym krytym deskami lub dranicami, a także oknem ulokowanym z boku budynku, które oświetlało warsztat z narzędziami. Kuźnie wiejskie sytuowano zwykle przy traktach komunikacyjnych.

Kolejnym warsztatem rzemieślniczym, który dość powszechnie występował w chłopskich zagrodach, była olejarnia. Oleju używano do celów spożywczych, leczniczych i technicznych, a także do oświetlania. Olej uzyskiwano z nasion roślin oleistych, na przykład konopi, rzepaku, słonecznika. Tłoczono je przy użyciu pras klinowych lub śrubowych. Olejarnie budowano w konstrukcji zrębowej jako niewielkie, wolno stojące budynki z dachem pokrytym gontem, dranicami lub deskami. Czasami prasy znajdowały się także w szopach wchodzących w skład zabudowań zagrody.

Bibliografia:

Bogusz W., „Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne„, Warszawa 1996.

Rosiński S., „Budownictwo ludowe w regionie radomskim„, [w:] „Zabytkowe budownictwo drewniane regionu radomskiego„, Radom 1971.

Tłoczek I., „Polskie budownictwo drewniane„, Wrocław 1980.

Autor: Andrzej Żytnicki