Sąd bartniczy i prawo obelne w Puszczy Radomskiej

Podstawowym systemem prawnym, na podstawie którego od średniowiecza funkcjonowały miasta w wsie w Polsce było prawo magdeburskie. Nie wszystkie jednak miejscowości posiadały związane z jego nadaniem przywileje lokacyjne i wiele z nich zachowało swoje pierwotne zwyczaje wywodzące się po części z okresu wczesnopiastowskiego. W takich okolicznościach powstało specyficzne prawo bartników zwane obelnym.

Istnieje kilka koncepcji dotyczących genezy tego zbioru przepisów i związanego z nim samorządu wiejskiego w miejscowościach nielokowanych. W drugiej poł. XIX wieku historycy wywodzili je od sądu łowców, bądź od nieskodyfikowanych reguł jakimi tradycyjnie rządzili się bartnicy oraz, które wyłącznie ich dotyczyły. W nowszej literaturze dominował pogląd, że podobne organizacje powstały wraz z rozwojem feudalizmu w Polsce oraz podziałem gruntów na królewskie i prywatne. Wyodrębnienie się bartników nastąpiło zwłaszcza w dobrach należących do monarchy. Bartnicy otrzymywali z czasem ordynacje, które miały regulować stosunki wewnętrzne ich wspólnot. Dla Puszczy Radomskiej wydano ją w latach 1661-1662. Niejasna jest też sama nazwa „prawa obelne”. Według najbardziej prawdopodobnej hipotezy pochodzi ona od słowa „oblina”, które oznaczało wydzielony obszar leśny, na którym rozmieszczone były barcie. Oba te wyrazy mają odległą proweniencję i musiały powstać w czasie formowania się organizacji bartnej.

Sądy bartnicze według nowożytnego systemu prawnego były gajone co oznacza, że „roki” – cykliczne posiedzenia sądu, powinny się odbywać w stałych terminach, zwykle kilka razy w ciągu roku. Samo gajenie było uroczystym obrzędem zwyczajowo rozpoczynającym pierwsze posiedzenie.

Sąd obelny w swojej strukturze był bardzo zbliżony do sadów sołtysich działających w oparciu o prawo niemieckie. Na jego czele stał starosta obelny, którego funkcja była obieralna i dożywotnia. Wraz z nim wybierano również ławników. Ich liczba wynosiła zwykle od pięciu do ośmiu, rzadko przekraczała dziesięć. W źródłach z epoki ławnicy nazywani są także przysiężnikami lub przysiężnymi. Wielokrotnie w zapisach spraw podkreślano ich cnoty; byli „uczciwi”, „wiary godni”. Prawdopodobnie na początku pełnienia swojej funkcji, musieli składać przysięgę. Ważną funkcję pełnił także pisarz sądowy, który rekrutował się spośród członków społeczności wiejskiej, niekiedy wykorzystywano do tej czynności miejscowego księdza.

Sprawy toczące się przed sądem obelnym najczęściej dotyczyły handlu barciami i ziemią, częste były także darowizny i testamenty. Wiele spraw dotyczyło także pożyczek pod zastaw i sporów majątkowych. Sporadycznie odnaleźć można wzmianki o przestępstwach kryminalnych. Były to zwykle drobne wykroczenia przeciwko mieniu, polegające na zajęciu bądź zniszczeniu cudzej barci.

Księgi obelne stanowią interesujące źródło dotyczące tradycyjnych, puszczańskich społeczności wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem profesji bartniczej. Kres działalności sądu obelnego wiąże się ze stopniowym zanikiem bartnictwa, co miało miejsce w pierwszej poł. XIX wieku i rozwojem przydomowego pszczelarstwa.

Bibliografia:

Barański Stanisław, „Dzieje bartnictwa w Puszczy Świętokrzyskiej, w zarysie”, Kielce 1979.

Kaczmarczyk Zdzisław, Leśniodorski Bogusław, „Historia państwa i prawa Polski tom II od połowy XV do 1795 r.”, Warszawa 1971.

Potkański Karol, „Puszcza Radomska” oprac. i wyd., S. Zieliński, Radom 1997.

Wojtowicz Alojzy, „Obleść, obelnicy i prawo obelne”, Warszawa 1930.

Gacki Józef, „Jedlnia w niej kościół i akta obelnego prawa”, Radom 1974.

Autor: Karol Drózd