Wycinanka kurpiowska Puszczy Zielonej

Jednym z regionów, w którym do dzisiaj zachowało się wiele przejawów tradycyjnej sztuki ludowej są Kurpie Puszczy Zielonej. Najlepszym przykładem ich zdolności artystycznych jest wycinanka. W społeczności wiejskiej spełniała różne funkcje. Była wyrazem artystycznych upodobań i aspiracji grupy, a także wyrażała dostępnymi w owym czasie i w owych warunkach środkami artystycznymi zaangażowanie w obchodzenie dorocznych świąt kościelnych. Powstała w okresie największego rozwoju ozdób wnętrza mieszkalnego. Wprowadzenie w połowie XIX wieku na wieś papieru glansowanego umożliwiło szybki rozwój form zdobnictwa. Za najważniejsze z nich uważa się właśnie wycinankę, która w przeciągu kilkunastu lat stała się dojrzałą dziedziną sztuki ludowej.

Pierwsze wzmianki na temat wycinanki pochodzą z lat osiemdziesiątych XIX wieku. Przed dwoma najważniejszymi świętami w roku: Bożym Narodzeniem i Wielkanocą kobiety na Kurpiach starały się przyozdobić okna oraz zniszczone ramy obrazów wycinaną w ozdobne wzory białą bibułą. Z upływem czasu wędrowni handlarze zaczęli rozprowadzać na Kurpiach kolorowy papier, który posłużył do wycinania gwiazd, lelui, drzewek, kogutów, jeźdźców. Wycinanki kolorowe naklejano na białe ściany izb, tworząc ozdobne fryzy. Zwyczaj ten jednak po drugiej wojnie światowej powoli zaczął zanikać. W końcu lat pięćdziesiątych powstała w Kadzidle Spółdzielnia Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Kurpianka, skupiająca twórców chałupników wykonujących ogromne ilości wycinanek, sprzedawanych w albumach bądź pojedynczo. Często w jednej rodzinie wyroby do spółdzielni zdawały babcia, córka i wnuczka. Tradycyjne umiejętności przetrwały przekazywane z pokolenia na pokolenie, choć materialny ich wyraz, same wycinanki, zyskały inne przeznaczenie. Leluje, które wykonywane były po to, aby nakleić je na ściany izb wraz z gwiazdami, ptakami, „zeszły” ze ścian. Zaczęto je sprzedawać pojedynczo, bądź w albumach.

Styl wycinanek kurpiowskich można określić jako graficzny, wynika to z dominacji linii nad barwą. Efekt graficzny zintensyfikował się po zastosowaniu papieru glansowanego w ciemnych, intensywnych kolorach. Najważniejszą cechą wycinanki ludowej jest powtarzalność występujących w niej motywów dekoracyjnych, uzyskana przez cięcie odpowiednio złożonego papieru, zazwyczaj wzdłuż osi symetrii. Niezwykle ważną rolę spełnia też ornament, który jest przejawem życia formy. Wycinanka kurpiowska ma charakter dekoracyjny, oparta jest na kompozycji ornamentów geometrycznych, roślinnych czy figuralnych).

Za klasyczną formę wycinanki kurpiowskiej uznawana jest kompozycja symetryczna, pionowa, dwuczłonowa. Część dolna mniejsza stanowi podstawę, część górna, rozbudowana ornamentalnie, to korona. Może być zamknięta lub otwarta, najczęściej zwieńczona jest elementem akcentującym oś symetrii np. krzyżem. Charakterystyczną cechą wycinanki kurpiowskiej jest harmonia formy, ornamentu, barwy. Wycinanki kurpiowskie z Puszczy Zielonej można podzielić na dwie zasadnicze odmiany:

myszyniecką, grubo ciętą, charakteryzującą się przewagą wzorów geometrycznych /siatką o romboidalnych i trójkątnych oczkach/,
kadzidlańską, ciętą drobno, z przewagą stylizowanych ornamentów roślinnych, zoomorficznych i antropomorficznych.

Leluję w wazonie uznano za najwcześniejszy typ wycinanki. Tworzyły ją trzy oddzielne części wychodzące z wazonu, który był często ozdobiony naklejanymi kawałkami papieru. Zazwyczaj gałązki różniły się kolorem, zaś ornament był identyczny w każdym z trzech elementów. Stopniowo obok tego wzoru pojawiały się inne rodzaje lelui. Przybierały one bardzo różne zmieniające się w czasie formy, od jednoelementowej kompozycji nawiązującej do rośliny doniczkowej do wieloelementowej rozbudowanej i zróżnicowanej, z elementami abstrakcyjnymi i naturalistycznymi.

Drugą formą wycinanki występującą najczęściej na Kurpiach są gwiazdy, zwane także kółkami. Te dawniejsze składały się z krążka w kolorze białym, którego grubo cięte brzegi tworzyły układ szesnastopromienny oraz z wielobarwnego środka. Najczęstszym motywem ciecia była ażurowa siatka z drobnymi motywami geometrycznymi. Ten typ wycinanki przeznaczony był na boczne ściany belek pułapu, których nie bielono. Białe brzegi gwiazdy kontrastowały z ciemnym tłem. Nieco później forma ta została przeniesiona na ściany w związku z czym zmieniła się wielkość. Wycięcia zajęły całą powierzchnię wycinanki, wyeliminowano kolorowe zdobienie środka. Zastąpił go w jednobarwnej wycinance prostokątny kawałek cynfolii. Następnym etapem w ewolucji tej formy są koła o szesnastu lub trzydziestu dwu promieniach z drobnym ornamentem ażurowym, rozbudowanym symetrycznie od środka i rozłożonym równomiernie na całej powierzchni między rozchodzącymi się promieniście ramionami. We współczesnych gwiazdach z okolic Myszyńca przeważa siatka o trójkątnych i romboidalnych oczkach oraz motyw jodełki. Gwiazdy kadzidlańskie są bardziej rozbudowane ornamentalnie. Obok drobno ciętej jodełki, pojawiają się stylizowane ornamenty roślinne i zoomorficzne. Są w nich idealnie zrównoważone płaszczyzna i ażur.

Wycinanka kurpiowska zasadniczo pod względem formy nie zmieniła się w ciągu stu lat swego istnienia. Ewolucja ornamentu zwraca się w kierunku drobno ciętych elementów. Jednak pojawiały się też nowe formy, ale oparte o tradycyjny schemat. W ostatnich latach coraz bardziej popularne stają się wycinanki wielkoformatowe, które znalazły uznanie wśród odbiorców z miasta. Mistrzynią w ich cięciu jest Czesława Kaczyńska z Dylewa.

Obok form jednobarwnych symetrycznych istniały też wielobarwne wyklejanki sylwetowe przedstawiające sceny rodzajowe np. wesele, konie z jeźdźcami. Popularne były też ptaki, a zwłaszcza koguty i pawie.

W odniesieniu do wycinanki prawdziwym jest stwierdzenie, że pozostała forma, zmieniła się jednak funkcja i kontekst. Dzisiaj nie wykleja się wycinankami ścian mieszkań. Tradycyjne umiejętności przetrwały przekazywane z pokolenia na pokolenie, choć materialny ich wyraz, same wycinanki zyskały inne przeznaczenie. Forma jaką jest wycinanka nie znalazła nowego zastosowania w społeczności, która ją stworzyła. Przestała zdobić wnętrze mieszkalne. Wycinanka zyskała inne przeznaczenie. Stała się znakiem tożsamości regionu. Pozostaje jednak nadal przykładem rytmicznego powiązania ornamentu z formą, co dla niektórych badaczy jest przejawem głębokich wartości piękna. Wycinanka pozostaje dziełem sztuki.