Okolice Kołbieli

Kołbielszczyzna – mikroregion etnograficzny

Współczesna Kołbielszczyzna to kilkadziesiąt wiosek położonych około 40 kilometrów od Warszawy, w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego, w dorzeczu rzeki Świder, w przeszłości należących do parafii Kołbiel. 

W połowie XIX wieku Oskar Kolberg zaliczył ten obszar do Mazowsza Leśnego, nie wyodrębniając w żaden sposób okolic Kołbieli z szerokiego kręgu kultury tradycyjnej Mazowsza południowo-wschodniego, ale ten mikroregion znany jest też jako Mazowsze nad Świdrem. Ta nazwa promowana była przez etnografkę i choreografkę Grażynę Dąbrowską. To między innymi dzięki niej w II połowie XX wieku Kołbielszczyzna została uznana za oddzielny mikroregion etnograficzny. Przyczyniły się do tego jej badania nad tańcem, oraz akcje dokumentacji folkloru muzycznego i kultury materialnej. Jednym z kryteriów wytyczenia granic mikroregionu etnograficznego był wtedy zasięg występowania miejscowego stroju ludowego. Ale już zasięg kultury muzycznej tego regionu wykracza znacznie poza jego etnograficzne granice. 

Cechy tradycji muzycznej

XIX-wieczny skład kapel grających na Kołbielszczyźnie, opisywany w relacjach najstarszych mieszkańców regionu, to skrzypce, bęben i basetla, nazywana w tych stronach „Maryną”. W takim składzie grali min. skrzypek Józef Majewski (1902-1944) z Lubic, ojciec skrzypka Czesława Majewskiego (ur.1927) oraz kapela Kubajka z Borkowa. W efekcie mody na harmonie trzyrzędowe, od lat 20. XX wieku, składy smyczkowe, złożone ze skrzypiec, basetli i bębenka, zaczęły zanikać. Z tego też powodu nie ma dziś oryginalnych nagrań tego typu kapel. Na podstawie rejestracji dokonanych w sąsiednim mikroregionie – Powiślu Maciejowickim, można się jedynie domyślać, jak grały. 

Czas harmonii

W okresie międzywojennym muzyka instrumentalna Kołbielszczyzny uległa dynamicznym przemianom na skutek mody na harmonie trzyrzędowe. Stary repertuar melodii mazurkowych, przypisany bardziej do muzyki skrzypcowej, zdominowały melodie skomponowane i pochodzące z miasta, w tym repertuar komponowanych oberków, które aplikowali na wieś harmoniści. Zmieniła się też pozycja skrzypiec, z wiodącego instrumentu w muzyce, na rzecz towarzyszącego harmonii. Ten proces dokonujący się także w innych częściach Polski centralnej, tu dokonał się dosyć wcześnie.

Już w latach 30. XX wieku harmonie trzyrzędowe na Kołbielszczyźnie były bardzo popularne. Początkowo były to tzw. półtonówki, później 24-basowe z czarną okleiną, natomiast w latach 40. Kołbielszczyznę opanowała chwilowa moda na harmonie pedałowe. W Celestynowie, Otwocku, Górze Kalwarii i Garwolinie funkcjonowały wtedy warsztaty wytwarzające i serwisujące harmonie, nie mówiąc o dwóch głównych ośrodkach ich produkcji, jakimi była Warszawa i Dęblin. W skład typowej kapeli początku XX wieku wchodziły skrzypce, harmonia ręczna lub pedałowa oraz baraban. W latach 60. XX wieku, harmonię zaczął wypierać akordeon, skrzypce ustąpiły miejsce instrumentom dętym (trąbce i saksofonowi), a w miejsce barabanu weszły zestawy perkusyjne – najpierw samorobne, tzw. dżazy, później – fabryczne perkusje. 

Przy tej okazji należy wspomnieć postać wybitnego harmonisty z okolic Kołbieli, Józefa Popisa (1891-1975) z Lasku pod Celestynowem. To jeden z prekursorów harmonii trzyrzędowej w regionie. Komponował on własne oberki i przyśpiewki, które wykonywał na weselach, miał także gronu uczniów. Jego nagrania zachowały się w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Jednym z nich jest Stanisław Kąkolewski (ur. w 1939 roku) – harmonista z Sępochowa. Poza nimi, w muzycznej pamięci mikroregionu zapisali się Kowalczyk z Kołbieli – technik i biegły nutowiec, grający już przed wojną, a także Prasuła z Sufczyna, Kowalski z Reguta, Kowalski z Górek. 

Śpiew na Kołbielszczyźnie

Jedną z istotnych cech muzyki tradycyjnej tej części Mazowsza  jest rozdzielność muzyki tanecznej od śpiewu. Pomimo tego, że niektóre z melodii ujawniają budowę mazurkową, czyli ich rdzeń pochodzi od melodii śpiewanych, nie zachowała się tu tradycja śpiewania w tańcu, znana w sąsiednim mikroregionie Powiśla Maciejowickiego i Małopolsce Północnej. Śpiew na Kołbielszczyźnie funkcjonował odrębnie. Na weselu śpiewano pomiędzy tańcami „za stołami”. Śpiew towarzyszył obrzędom i ewentualnie kapela odgrywała tylko niektóre nuty.   

Śpiew na Kołbielszczyźnie ma bardzo bogatą reprezentację i posiada dość dobrą dokumentację archiwalną. W przeciwieństwie do muzyki instrumentalnej, nie uległ on tak gwałtownym procesom modernizacji i do końca XX wieku utrzymał cechy stylu staro mazowieckiego i lokalną rozpoznawalną manierę wykonawczą. Dotyczy to szczególnie pieśni weselnych. Udokumentowane nagrania to także unikalne świadectwo dawnej mazowieckiej gwary.

Rudzienko i Glinianka, położone na wschód od Kołbieli to wybijające się ośrodki śpiewacze w okolicy. Zachowało się wiele nagrań śpiewaczek urodzonych na przełomie XIX i XX wieku, dokonanych przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Są to m.in. pochodzące z Glinianki Katarzyna Milewska (1901-1994), Marian Zgódka (ur. 1903) i Franciszka Grzęda (ur.1924) oraz z Rudzienka – Katarzyna Milewska (ur. 1906), Marianna Rokicka (ur. 1932). Nie można też zapomnieć o Helenie Kąkol (ur. 1910) z Celestynowa, będącego w owym czasie małą miejscowością o charakterze wiejskim i mocnych wpływach tradycji kołbielskiej. Poza Rudzienkiem i Glinianką, prężnym ośrodkiem śpiewaczym był podotwocki Mlądz z funkcjonującym tam zespołem śpiewaczym, powołanym z inicjatywy etnografki Grażyny Dąbrowskiej. 

Kołbielskie ligawy

Gra na ligawach na Kołbielszczyźnie związana jest tradycyjnie z okresem Adwentu. W mroźne zimowe poranki, legacze (czyli mężczyźni grający na ligawkach) z sąsiednich wsi ogrywali do siebie hejnały w przykładowym schemacie rytmicznym, który ilustrują słowa „Karolu, Karolu i ty Karolowooo”. Wyjaśniano, że gra się na pamiątkę nieuniknionego „sądu ostatecznego”. Tradycja wyrobu i gry na tych instrumentach obecna jest na całym wschodnim Mazowszu i Podlasiu, na Kołbielszczyznie najdłużej zachowała się w okolicach Sufczyna, Gocławia i Kalonki.  

Melodie taneczne Kołbielszczyzny

Na Kołbielszczyznie zachowała się pamięć starodawnego określenia „taniec” vel. „tuniec”, oznaczającego melodię taneczną, bez rozróżnienia na jej rodzaj. Jak wskazuje Grażyna Dąbrowska, w swych opracowaniach tańców z Mazowsza, grano tu szereg oberków o drobnym, tanecznym charakterze (wśród nich typ starszy, posiadających tylko dwie części), pochodzących od śpiewu. 

Poza oberkiem, występowało tu kilka unikalnych układowych tańców – zabaw charakterystycznych dla Kołbielszczyzny, takich jak: Drabant, Owczarek, Kowal, Żuraw, grywanych w przerwach pomiędzy tańcami powszechnymi. Wśród nich występował też Kozak, powszechnie tańczony przed wojną na weselach, głównie przez mężczyzn, przywieziony na Kołbielszczyznę przez rekrutów powracających z carskiej armii. Po II wojnie światowej tańce te wyszły z mody. 

Muzyka Kołbielszczyzny po II wojnie światowej

W repertuarze powojennym zaczęły dominować melodie miejskie, głównie komponowane. Były to trzyczęściowe oberki, techniczne polki, a także nieznane wcześniej na wsi tanga, walczyki czy fokstroty. Te „światowe” nowości napływały na Kołbielszczyznę w postaci wydań nutowych z pobliskiej Warszawy, a także za sprawą radia i płyt patefonowych. Głównymi reformatorami muzyki wiejskiej byli harmoniści, którzy, tak jak wspomniany już Kowalczyk z Kołbieli, biegle czytali nuty i śledząc aktualne trendy w muzyce, aplikowali miejski repertuar na wieś. 

Obok harmonistów, także skrzypkowie adaptowali miejską muzykę na kołbielskich wsiach. Wysokie umiejętności wielu skrzypków w tej okolicy były zasługą niejakiego Syroki z Otwocka, skrzypka z wykształceniem akademickim. Jeszcze przed wojną prowadził w Otwocku prywatne ognisko muzyczne, do którego uczęszczało wielu chłopaków z okolicznych wiosek. Uczyli się u niego inni skrzypkowie z okolicy, m.in. Chmielewski z Sufczyna, Cygan z Reguta, Kubajek z Borkowa, czy Gawryś z Zabierzek. 

Skrzypek Czesław Majewski (ur. 1927) z Lubic jest ostatnim skrzypkiem na Kołbielszczyźnie. Nie jest odosobnionym w tej okolicy przykładem muzyka ludowego, posiadającego klasyczny aparat gry i grającego biegle w tzw. pozycjach. Jako słuchowiec, gra dobrze zarówno stary repertuar śpiewanych melodii tanecznych jak i techniczne utwory pochodzenia miejskiego. Przez lata, wraz ze Stanisławem Kąkolewskim z Sępochowa i Andrzejem Powałką z Celestynowa, tworzyli kapelę „Polesoki”.

Zapisana muzyka

Najstarsze nagrania pochodzące z połowy lat 70. XX wieku są rejestracjami wykonawców urodzonych jeszcze w XIX wieku, dotyczy to głównie śpiewaczek. Te najnowsze, nagrywane już w XXI wieku, to zapis ostatnich kontynuatorów tradycji muzycznej okolic Kołbieli. Nagrania pochodzą ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, Polskiego Radia, publikacji z muzyką tradycyjną wydanych przez Województwo Mazowieckie, czy nagrania autorstwa etnografki Wandy Księżopolskiej. Warto podkreślić, że poza nagraniami Polskiego Radia z Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych oraz płyty „Kapela Kołbielska z Celestynowa”, wydanej przez Województwo Mazowieckie, brak jest rejestracji innych kapel, zarówno starszych, jak i tych, które w składach rozbudowanych, grywały od lat 50. do lat 70. XX wieku.   

Opracowanie: Mateusz Niwiński

Źródła

• Aneta Bartnicka, Skarby Mazowsza – Folklor Kołbielski , Sufczyn 2008.
• Grażyna Dąbrowska,  Folklor Mazowsza. Mazowsze nad Świdrem, Warszawa 1980.
• Mateusz Niwiński, Remigiusz Mazur-Hanaj Kapela Kołbielska z Celestynowa Warszawa 2016.
• Maria Baliszewska, Anna Borucka-Szotkowska, Muzyka Źródeł. Mazowsze I, Warszawa 1998.
• Maria Baliszewska, Anna Borucka-Szotkowska , Muzyka Źródeł. Mazowsze II, Warszawa 2001.