Artykuły

W Radomskiem podstawowym budulcem było drewno, choć niekiedy ściany wznoszono także z kamienia lub gliny. W odległej przeszłości wyplatano je również z gałęzi lub wikliny i obrzucano gliną. Budownictwo z kamienia ograniczało się do południowej części regionu i to niemal wyłącznie przy wznoszeniu obiektów gospodarczych.

Na Ziemi Radomskiej dominowała zabudowa wielobudynkowa, której poszczególne elementy, takie, jak: dom, obora, stodoła, nie były ze sobą połączone. W typowym obrazie zagrody chałupa usytuowana była tuż przy drodze, w głębi podwórka stał budynek dla inwentarza, a całość zamykała stodoła, zwykle położona równolegle do drogi. W starszych typach zagród chałupy umiejscawiane były szczytem do drogi, w nowszych układach frontem do niej. Wyjątkiem w tej dziedzinie była południowa część regionu radomskiego. W przeszłości dominowały w niej zagrody jednobudynkowe lub takie, w których budynki występowały w formie zwartej.

Dominującą rolę przy konstruowaniu budynków odgrywała konstrukcja zrębowa. Polegała ona na tym, że budynek powstawał z poziomo ułożonych drewnianych bali, których końcówki w narożach (węgłach) były ze sobą powiązane. Z biegiem lat zmieniał się ich kształt. Początkowo wykonywano je w formie okrąglaków, a następnie  w kształcie półokrągłym lub prostokątnym. Natomiast konstrukcja szkieletowa, która składała się z drewnianych słupów belek i zastrzałów oraz szalunku, w zagrodach chłopskich upowszechniła się dopiero w okresie międzywojennym. Nie stosowano jej do budowy chałup.

Najbardziej powszechne były dachy czterospadowe. W późniejszym czasie ustąpiły one miejsca dwupołaciowym i naczółkowym. Dachy poszywano strzechą. Specjalnie skręcone snopki żytnie nazywane „wykręcakami” przymocowywano powrósłami do łat. Układając je kłosami w dół, otrzymywano gładką powierzchnię strzechy. Gdy ułożono je odwrotnie, otrzymywano bardziej dekoracyjną powierzchnię pokrycia, w postaci charakterystycznych schodków.

Ewolucja chłopskiego domu mieszkalnego dążyła do zwiększenia jego funkcjonalności oraz uzyskania większej powierzchni użytkowej. W poszczególnych okresach kształtowały się rzuty poziome chałup różniące się liczbą i rodzajem pomieszczeń, wzajemnym ich układem oraz usytuowaniem wejścia do budynku. W niektórych chałupach pomieszczenia dostawiane do siebie wzdłuż jednej osi formowały rzut o zarysie wydłużonego prostokąta, tworząc układy podłużne (amfiladowe). W innych skupiały się wokół centralnie ulokowanych urządzeń grzewczych, czego efektem były układy dośrodkowe. Wejścia do budynku umiejscawiano niekiedy od strony ściany szczytowej (chałupy wąskofrontowe) lub w ścianie podłużnej (chałupy szerokofrontowe). Sień mogła być umieszczona w środku budynku i wtedy rozdzielała pomieszczenia symetrycznie rozłożone obok niej lub sytuowano ją przy ścianie szczytowej. Dawało to symetryczne lub asymetryczne układy chałup szerokofrontowych.

Bibliografia:

Ciołek G., „Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce”, Kraków 1984.

Jankowska B., „Rozplanowanie chałup szerokofrontowych”, [w:] „Komentarze do polskiego atlasu etnograficznego”, Wrocław  1995, T. 1.

Rosiński S., „Budownictwo ludowe w regionie radomskim”, [w:] „Zabytkowe budownictwo drewniane regionu radomskiego”, (red.) Jan Batkowski, Radom 1971.

Autor: Andrzej Żytnicki