Artykuły

Jajo, które w tradycji chrześcijańskiej stanowi nieodłączny element świąt wielkanocnych, już od czasów starożytnych było obecne w mitologiach i obrzędach charakterystycznych dla wielu kultur na całym świecie, jako symbol życia, płodności i odrodzenia. O uniwersalnym wymiarze tej symboliki świadczą wykopaliska archeologiczne pochodzące z różnych terenów, w tym także z obszarów znajdujących się w dzisiejszych granicach Polski. Ze względu na swoje znaczenie symboliczne jajo stało się obecne w obrzędowości wiosennej związanej z odradzaniem się przyrody, zaś Chrześcijaństwo powiązało je z męką i zmartwychwstaniem Chrystusa.

Współcześnie wszystkie kolorowe jaja wielkanocne potocznie nazywa się pisankami, niezależnie od techniki, którą zostały ozdobione. Tymczasem dawniej, określenie pisanka było zarezerwowane wyłącznie dla jaj zdobionych techniką batiku, czyli wzorami pisanymi płynnym woskiem przy użyciu igły, szpilki lub specjalnych pisaków zakończonych blaszką lub niewielkim lejkiem, wykonywanym zwykle z metalowej okuwki sznurowadła lub kawałka blaszanej puszki. Pisankę, po naniesieniu woskowych wzorów na skorupkę zanurza się w roztworze, który tradycyjnie był sporządzany z naturalnych składników: młodych pędów żyta albo jęczmienia, liści, kwiatów, nasion, kory dębu lub jabłoni, soku z buraka itp. Miejsca pokryte woskiem nie przyjmują barwnika więc po jego starciu powstaje ornament w naturalnym kolorze skorupki jajka. Technika pozwala na kilkakrotne powtarzanie tych czynności i uzyskanie pisanki wielokolorowej, przy czym ważna jest zasada rozpoczynania barwienia od najjaśniejszych kolorów i stopniowego przechodzenia do coraz ciemniejszych. Kolory, które mają zostać zachowane pokrywa się woskiem. Jest to najstarsza i najbardziej rozpowszechniona technika zdobienia jaj. W polskiej tradycji najczęściej ozdabiano pisanki motywami geometrycznymi i roślinnymi, znaczne rzadziej zoomorficznymi i antropomorficznymi.

W wielu regionach ukształtował się charakterystyczny, lokalny sposób i styl zdobienia jajek, który sprawia, że bez trudu odróżnimy opolskie kroszonki od pisanek z Podlasia czy Lubelszczyzny. Na Mazowszu wykształciło się kilka typów pisanek, trudno zatem mówić o modelowej pisance mazowieckiej, charakterystycznej dla całego regionu. Najbardziej rozpowszechnione są pisanki zdobione techniką batiku, jednak geometryczne i roślinne motywy nanoszone woskiem na skorupki są różnorodne: inne na Kurpiach, inne na pograniczu mazowiecko-podlaskim, w okolicach Kołbieli i Ryk czy w regionie rawsko-opoczyńskim. W sposobie w jaki rozmieszcza się kreski, kropki, gałązki, wiatraczki i gwiazdki widać wpływy ościennych regionów np. Podlasia czy Lubeleszczyzny.

Pisanki wykonywane w okolicach Opoczna i Radomia są dwukolorowe. Jasny wzór złożony z drobnych kresek, linii falistych, jodełek i wiatraczków jest zawsze prezentowany na ciemnym, kontrastowym tle: czarnym, fioletowym, bordowym czy ciemnozielonym. Pisanki wykonywane we wschodniej części regionu są często wielobarwne. Zdobienia stosowane przez twórczynie z prawej strony Wisły przypominają te z pisanek lubelskich i podlaskich. Na tych ostatnich, zdobionych przy pomocy szpilki dominują rozety, koła i krople wydłużone w kształt sopla. Z kolei jajka z południowo wschodniej części Mazowsza, bliskie są stylistycznie lubelskim, także wielokolorowym, ale zdobionym głównie liniami prostymi układającymi się w kratki, jodełki, pazurki czy grabki.

Drugim obok pisania woskiem, rzadziej stosowanym, ale szeroko rozpowszechnionym na Mazowszu sposobem wykonywania wzoru na ufarbowanych wcześniej jajkach było wytrawianie motywów kwasem. Do tego celu tradycyjnie używano soku z kiszonej kapusty, octu czy kwasu chlebowego.

Pisanki skrobane, tak popularne na Śląsku, na Mazowszu były wykonywane sporadycznie, przez osoby o szczególnych uzdolnieniach artystycznych i nie wykształciły tu żadnych cech regionalnych.

Na szczególną uwagę zasługują wielkanocne jaja z terenu kurpiowskiej Puszczy Białej oklejane rdzeniem wyjętym z łodygi sitowia. Oklejona zostaje tu cała powierzchnia skorupki, przy czym białe sitowie uzupełniane jest pasmami kolorowej włóczki w jaskrawych kolorach: zielonym, czerwonym i amarantowym. Pasma pokrywające jajko układane są w linie proste lub faliste oraz w koła i półkola.

Drugi rodzaj oklejanek, również występujący na stosunkowo małym terenie wykonuje się w okolicach Łowicza. W tym przypadku, powierzchnię jajek ozdabia się miniaturowymi wycinankami charakterystycznymi tylko dla tego regionu. Motywy zdobnicze wycina się z różnokolorowych papierów glansowanych i nakleja warstwowo, dbając o kontrastowe zestawianie kolorów. Najbardziej charakterystyczne łowickie motywy zdobnicze to koguty oraz fantazyjne kwiaty. Popularne są oklejanki łowickie w kształcie dzbanuszków – z wykonanymi z tektury uchem, dzióbkiem i podstawą doklejonymi do jajka.

W ludowej tradycji pisanki miały doniosłe znaczenie magiczne. Powszechna była wiara w magiczny wpływ pisanek na zdrowie i urodę, oraz odsuwanie nieszczęść. Wkładano jajka jako zabezpieczenie w fundamenty podczas budowy domu i w bruzdy ziemi w polu. Rzucano je w płomienie podczas pożaru. Skorupki jajek wkładano pod drzewa owocowe i do karmy dla ptactwa domowego. Za dobroczynne dla zdrowia i urody uważano mycie się wodą z miski na dnie której leżała pisanka.

Czasem przeznaczonym na dekorowanie jaj był zawsze Wielki Tydzień, w szczególności zaś Wielki Czwartek i Wielki Piątek. Było to zajęcie wyłącznie kobiece. Panowało przekonanie, że mężczyzna nie może nawet wejść do pomieszczenia, w którym kobiety przygotowują pisanki. Również „nieczyste” kobiety nie brały udziału w tym rytuale. Jeśli ktoś nieproszony przypadkiem wszedł do pomieszczenia, w którym ozdabiane były jajka należało je „oczyścić” sypiąc na nie szczyptę soli i wypowiadając specjalną formułę magiczną.

W kulturze ludowej pisanki pełniły też funkcje społeczne: stanowiły zwyczajowy dar dla bliskich sercu osób. Tradycją było, ze matki chrzestne obdarowywały pisankami swoich chrześniaków. Podczas obchodów dyngusowych, które zawsze miały charakter zalotów, odwiedzane dziewczęta obdarowywały chłopców własnoręcznie wykonanymi pisankami. Ich zdobienie było swego rodzaju konkurencją wśród kobiet, a zwłaszcza młodych dziewcząt, które chciały wykazać się umiejętnością tworzenia najpiękniejszych i najbardziej misternych wzorów.  

Znane są również liczne gry i zabawy z wykorzystaniem pisanek. Barwione jajka stanowiły ozdobę świątecznego stołu i święconki – tę rolę pełnią do dziś.

Bibliografia:

Ogrodowska B., „Świąteczne zdobnictwo wnętrz”, „Polska Sztuka Ludowa, 1983, R. XXXVII, nr 1-2.

Ogrodowska B., „Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik”, Warszawa 2001.

Twardowska A., „Wszystko zaczęło się od jajka”, Łódź 1998.

Autor: Małgorzata Kunecka