Mińskie

Centrum Mazowsza Wschodniego

Okolice Mińska Mazowieckiego – miasta leżącego około 45 kilometrów na wschód od Warszawy, to region, który określić można mianem serca wschodniego Mazowsza, zwanego przez Oskara Kolberga „Leśnym”. Ten żyjący w latach 1814-1890 badacz, jako pierwszy wyraźnie zwrócił uwagę na różnice etnograficzne pomiędzy obszarami Mazowsza leżącymi na zachód od Wisły (tzw. Mazowsze Polne) od mazowieckich ziem prawobrzeżnych (Mazowsze Leśne), publikując zbiory wiadomości etnograficznych, melodii pieśni oraz utworów instrumentalnych w osobnych tomach swego monumentalnego dzieła („Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”; „Mazowsze Polne” – tomy 24. i 25. Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga; „Mazowsze Leśne” – tom 26.). Granice kolbergowskiego Mazowsza Leśnego znacznie przekraczają obszar okolic Mińska Mazowieckiego – na zachodzie sięgają bowiem współczesnych, prawobrzeżnych dzielnic Warszawy, na północy Wyszkowa i Węgrowa, na wschodzie przechodzą przez Siedlce i Łuków, na południu zaś sięgają aż za znajdujące się obecnie w województwie lubelskim Ryki.

Wydaje się, że aktualne granice administracyjne powiatu mińskiego dość trafnie obrazują także obszar swoistego obszaru etnograficznego, jakim są okolice Mińska Mazowieckiego.

Ogólna charakterystyka muzyczna

Na wyjątkowość Mińskiego wpływało z jednej strony sąsiedztwo wielkiego miasta – Warszawy, z drugiej bliskość tak charakterystycznych i zachowawczych pod względem wiejskich tradycji regionów jak Kołbielskie, Garwolińskie czy Powiśle Maciejowickie. Muzyka tradycyjna tej części Mazowsza jawi się dziś jako swego rodzaju konglomerat tradycji (szczególne w repertuarze pieśniowym) i muzyki miejskiej, której wypływy widoczne są przede wszystkim w repertuarze instrumentalnym.

Cezurą, która dzieli dzieje regionu na swego rodzaju okresy „przed” i „po”, wydaje się być otwarcie połączenia kolejowego między Mińskiem Mazowieckim a Warszawą w 1866 roku (był to jeden z etapów budowy Kolei Warszawsko-Terespolskiej). Dogodny i szybki dojazd do stolicy sprawił, że wzrosła znacznie liczba mieszkańców wsi wyjeżdżających do Warszawy w poszukiwaniu pracy. Pamiętać należy, że warszawska dzielnica Praga zasiedlana była w XIX i początkach XX wieku przede wszystkim przez przybyszów z podwarszawskich wsi. Bliskość tak dużego miasta, dostępność jego kultury, a zatem także i muzyki, nie mogła pozostać bez wpływu na muzykę tradycyjną okolic Mińska Mazowieckiego.

Z Warszawy docierały tu melodie tańców powstałe w mieście. Ich rytmika odpowiada, co prawda, dawnym tańcom wiejskim, ale typ melodii wskazuje, że są to utwory autorstwa artystów wykształconych muzycznie. Oberki i polki tego rodzaju określane są często mianem „technicznych”. Te miejskie melodie skutecznie wypierały dotąd niezagrożony, archaiczny repertuar dawnych oberków i polek. Zjawisko wpływu dużego ośrodka administracyjnego na okoliczne, mniejsze miejscowości, jest dobrze znane etnografii, etnomuzykologii i socjologii. Kultura pobliskiego miasta była zazwyczaj uważana na wsi za tę bardziej elegancką, atrakcyjną i pożądaną. Chętnie przejmowano jej elementy, kosztem usuwania lub odsuwania w niepamięć tych rodzimych. Tak też stało się w przypadku Mińskiego.

Muzyka instrumentalna, którą do dziś kultywują nieliczne już aktywne kapele i muzykanci, to melodie określane często mianem „radiowych”, czyli te wspomniane już „komponowane” przez muzyków związanych z miastem. Warto jednak zaznaczyć, że owe miejskie melodie grane są często przez tutejszych muzykantów na sposób na poły wiejski – na przykład z charakterystycznymi dla wiejskiego muzykowania ozdobnikami.

Aby poznać starszą warstwę repertuaru okolic Mińska Mazowieckiego sięgać należy do źródeł pisanych – przede wszystkim tomu 26. Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga „Mazowsze Leśne” (liczne zapisy nutowe melodii z Mińskiego znalazły się także w innych tomach – między innymi w tzw. suplementach; dokładny ich wykaz znajduje się w bibliografii). Badacz podkreśla swoistość muzyki tradycyjnej regionu, pisząc we wstępie do tomu „Mazowsze Leśne”: „Zbiór podanych tu pieśni (osobliwie weselnych) i tańców, uważany ze stanowiska muzycznego, odznacza się nowością zwrotów melodyjnych jak i obfitością rytmów, w wprawdzie w całej znanych Polsce, ale tu zwłaszcza przy przycisku na część drugą, tak zwaną słabą, taktu trój-tempowego z niezwykłą akcentowanych siłą”.

W nagraniach archiwalnych (m.in tych zgromadzonych w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk) znaleźć można jednak także, nieliczne co prawda, ale bardzo cenne rejestracje muzyki instrumentalnej Mińskiego wyraźnie tradycyjne i o zdecydowanie wiejskim pochodzeniu.

Maniera wykonawcza „tempo rubato”, o ile w ogóle w muzyce instrumentalnej w regionie tym występowała (wbrew niektórym opiniom nie występowało ono we wszystkich regionach Polski), została „wyrugowana” przez ekspansywną muzykę miejską.

Być może nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że w okolicach Mińska Mazowieckiego osiedlano przed I wojną światową tzw. pobytowców – pochodzących najczęściej z miejskiego marginesu przestępców i złodziei, którzy bez wątpienia „przywozili” tu ze sobą swe szemrane, miejskie piosenki.

Co ciekawe, warszawska muzyka miejska, choć wpłynęła znacząco na tutejszy repertuar instrumentalny, nie spowodowała „zamiany” tradycyjnych składów działających tu kapel na typowo miejskie. Jeszcze do lat 70-80. XX wieku funkcjonowały w Mińskiem zespoły, w których główna rola przypadała harmonii pedałowej.

Na uwagę zasługuje fakt, że „miejskości” oparł się repertuar pieśniowy okolic Mińska Mazowieckiego. Tu zupełnie nie przyjęła się owa charakterystyczna dla muzyki instrumentalnej „techniczność”. W zapisach nutowych badaczy (także współczesnych) oraz nagraniach archiwalnych zachowało się wiele pieśni odznaczających się archaicznymi cechami – dawnymi, zupełnie „niemiejskimi” skalami muzycznymi oraz np. polirytmią. Zbiór dawnych pieśni wiejskich z Mińskiego jest bardzo obfity i pozwala pośrednio wyobrazić sobie brzmienie dawnej muzyki instrumentalnej tego obszaru – wszak w muzyce tradycyjnej, wolnej od miejskich wpływów, warstwa instrumentalna była najczęściej silnie powiązana z pieśniową np. pod względem stosowanych skal muzycznych. To w pieśniach i przyśpiewkach należy, jak się wydaje, upatrywać wiarygodnych źródeł do rekonstrukcji dawnej muzyki wiejskiej regionu.

Warto w tym miejscu wspomnieć także o pewnym fenomenie, jakim jest działająca w Mińsku Mazowieckim od 1995 roku Mińska Kapela Małego Stasia. To zespół o instrumentarium charakterystycznym dla kapel podwórkowych dawnego Lwowa i Warszawy. Założycielem i liderem Kapeli jest Stanisław Woźnica (ur. 1944) – nauczyciel, działacz społeczny i wszechstronny muzyk. Repertuar zespołu nawiązuje w warstwie muzycznej do utworów brzmiących dawniej na lwowskich i warszawskich podwórkach, a teksty pieśni dotyczą Mińska Mazowieckiego i jego okolic.

Skład kapel

O składzie XIX-wiecznych, podmińskich kapel, Kolberg milczy. Do lat 20. XX wieku sporadycznie pojawiały się jeszcze zapewne kapele złożone ze skrzypka i basisty. Od początków tegoż stulecia swą ekspansję (jak z resztą i w wielu innych regionach Polski) rozpoczęły instrumenty z rodziny harmonii. Początkowo były to zapewne harmonie jedno i dwurzędowe, by wreszcie, prawdopodobnie już w latach 20. XX wieku niepodzielnie zapanowała w regionie harmonia trzyrzędowa, pedałowa.

O ile w innych regionach szczególnie poważani byli skrzypkowie, o tyle w okolicach Mińska Mazowieckiego liderami kapel i darzonymi szczególną atencją muzykantami byli harmoniści, grający na harmoniach pedałowych. Rozmowy prowadzone podczas badań terenowych ze starszymi mieszkańcami regionu dostarczają informacji, że jeszcze w drugiej połowie ubiegłego wieku w wielu wsiach było nawet kilku harmonistów. Szczególna popularność tego instrumentu w Mińskiem związana jest być może z faktem, że wiele spośród ponad stu funkcjonujących w Polsce przed II wojną światową manufaktur wytwarzających harmonie, działało w Warszawie na prawym, wschodnim brzegu Wisły.

Harmonista mógł „ograć” potańcówkę sam – dysponował wszak klawiaturą melodyczną i basami. Najczęściej jednak towarzyszył mu skrzypek i bębnista (grający na bębenku ręcznym – tzw. obręczowym, lub większym – stawianym na ziemi – barabanie). Niekiedy skład kapeli uzupełniany był o klarnet lub trąbkę, później także saksofon. Na pierwszym miejscu była jednak zawsze harmonia pedałowa.

Stosunkowo często w kapelach spotykane były, w miejsce harmonii pedałowej, także akordeony.

W latach 70. XX wieku, podobnie jak w innych regionach kraju, tradycyjne instrumenty zaczęły być definitywnie wypierane przez nowe – modne, elektroniczne keyboardy (zwane wówczas organami), gitary elektryczne, nowoczesne zestawy perkusyjne.

Ligawki w Mińskiem

Swego rodzaju osobliwością muzyczną okolic Mińska Mazowieckiego są ligawki – drewniane trąby (bez otworów, klap i przycisków), o pasterskim pochodzeniu. W początkach XIX wieku instrumentów takich zaczęto używać w Adwencie. Dźwięk ligawek pobudzać miał sumienia i przypominać trąby anielskie – te kojarzone z ogłaszaniem Narodzenia Pańskiego ale także te znane z biblijnych opisów Sądu Ostatecznego. Zwyczaj adwentowego „otrębywania” Adwentu przyjął się na wschód od Wisły – na wschodnim Mazowszu, zachodnim Podlasiu, Kurpiach, we fragmencie Warmii i Mazur oraz części Lubelskiego. Najwięcej „legaczy” było jednak na wschodnim Mazowszu i zachodnim Podlasiu. W jednej wsi mieszkało dawniej nawet kilku grających, którzy rano i wieczorem „przegrywali się”, czyli niejako dialogowali na instrumentach (a trzeba zaznaczyć, że przy sprzyjającej pogodzie dźwięk ligawek mógł nieść się nawet kilka kilometrów).

Mieszkańcy wsi wyrabiali ligawki samodzielnie. Instrumenty te miały z reguły drewniane ustniki. W niektórych wsiach w okolicach Mińska Mazowieckiego jako ustnika używano natomiast szyjki szklanej butelki, którą odcinano od korpusu rozgrzanym drutem. Opartych na kilku dźwiękach sygnałów ligawkowych uczono się na pamięć, podkładając pod ich melodię krótkie wierszyki. Znany jest charakterystyczny i niewystępujący gdzie indziej, poza okolicami Mińska Mazowieckiego, wierszyk (zapisany w Lubominie koło Stanisławowa):

„Nie siał, nie orał,

nie siał, nie orał,

nie będzie zbierał!”.

Tradycja adwentowej gry na ligawce zamarła w Mińskiem po II wojnie światowej. Obecnie młodzi pasjonaci – m.in. Mateusz Niwiński ze Starej Huty koło Garwolina, Piotr Gronek z Choszczówki Stojeckiej i autor niniejszego tekstu czynią starania, aby zwyczaj ten przywrócić.

Wybrani muzykanci i śpiewaczki z okolic Mińska Mazowieckiego

Najstarsze kapele, działające wciąż w okolicach Mińska Mazowieckiego, wykonują repertuar, który dotarł w te strony zapewne w pierwszych dwóch-trzech dekadach XX wieku. Są to: pochodząca z Mińska Mazowieckiego Kapela „Mazowszaki” i Kapela Stanisława Ptasińskiego z Wielgolasu koło Latowicza (Stanisław Ptasiński urodził się w 1937 roku).

Jednym z najstarszych aktywnych harmonistów (mających w repertuarze również głównie utwory nowsze) jest Zdzisław Koseski z Mińska Mazowieckiego.

Obecnie muzykę tradycyjną Mińskiego odtwarzają w możliwie najdawniejszej i tradycyjnej formie tylko dwie kapele młodego pokolenia: Kapela Niwińskich ze Starej Huty koło Garwolina oraz Kapela Piotra Dorosza z Warszawy/Posiadał.

Tradycyjnych śpiewaczek i śpiewaków zachowało się w Mińskiem niewielu (zgromadzone są natomiast liczne nagrania archiwalne i zapisy nutowe pieśni, o czym poniżej). Jedną z bardziej znanych śpiewaczek okolic Mińska Mazowieckiego była Janina Nowicka z Arynowa (ur. 1902). Sporą ilość pieśni nagrały także Zofia Gronek (1924-2018), Halina Ryszawa (1925-2018) z Borku Czarnińskiego i Janina Jaglińska z Chobotu (ur. 1919). Pewien zbiór melodii zapisano także na podstawie śpiewu Stefanii Bąkowej (ur. 1928) z Grębiszewa. Wiele melodii pochodzi też od licznych mniej znanych śpiewaków, a także wykonawców anonimowych. Liczne, cenne melodie wiejskie z Mińskiego zachowało się do dziś w pamięci członkiń Kół Gospodyń Wiejskich. Wymienić tu należy m.in. Koło Gospodyń Wiejskich z Podciernia i jego wieloletnią przewodniczącą Annę Kotuniak.

Zbiory melodii i nagrań muzyki tradycyjnej okolic Mińska Mazowieckiego

Najstarszych zapisów wiejskich melodii dokonał w Mińskiem Oskar Kolberg, który w okolice Mińska Mazowieckiego podróżował w latach 1843, 1844, 1850, 1856, 1862, 1868 i 1869.

W latach 20. i 30. XX wieku melodie tradycyjnych pieśni zapisywał w regionie muzyk i pedagog Józef Swatoń (1898-1975). Jego transkrypcje znajdują się w archiwum Zespołu Szkół im. Hipolity i Kazimierza Gnoińskich w Siennicy, gdzie uczył Swatoń. Pewna część zapisów Swatonia przedstawiona jest w napisanej w 1977 r. przez Stanisława Woźnicę pracy magisterskiej pt. „Pieśni ludowe okolic Mińska Mazowieckiego”.

W latach 50. XX wieku badania, mające na celu przede wszystkim zdobycie repertuaru dla zespołów pieśni i tańca, prowadził w regionie nauczyciel i muzyk Władysław Krywiczanin (daty życia nieznane). Tadeusz Krystyniak (daty życia nieznane), nauczyciel w Zespole Szkół Zawodowych w Kołbieli, gromadził pieśni w okolicach Mińska Mazowieckiego w latach 60. XX wieku. Jego praca zaowocowała wydaniem zbioru pieśni pod tytułem „Kołbielskie obrazki muzyczne”.

Kilka cennych publikacji książkowych, dotyczących wybranych zagadnień muzyki tradycyjnej tej części Mazowsza, opublikowała niestudzona badaczka regionów mazowieckiego i podlaskiego oraz ich pogranicza – Wanda Księżopolska z Siedlec.

W 2020 roku ukazał się „Śpiewnik wschodnio-mazowiecki” – książka autora niniejszego tekstu, zawierająca 49 zapisów nutowych pieśni i jednego sygnału ligawkowego z Mińskiego.

Nagrania muzyki tradycyjnej – pieśni i muzyki instrumentalnej z Mińskiego, znajdują się w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk (nagrania Jadwigi Sobieskiej i Anny Szałaśnej, a także Jacka Jackowskiego i autora niniejszej pracy; kolekcja kilkuset kaset magnetofonowych z nagraniami Wandy Księżopolskiej znajduje się obecnie także w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk), archiwum dźwiękowym Polskiego Radia, Radia dla Ciebie (nagrania red. Józefa Sobieckiego – 1935-2018) a także zbiorach prywatnych Remigusza Mazura-Hanaja, Mateusza Niwińskiego oraz autora artykułu. Tradycyjne pieśni pogrzebowe z regionu udokumentowała na nagraniach grupa badaczy związana z projektem „Pieśni do śmierci”. Pewnej ilości nagrań dźwiękowych i filmowych muzykantów i śpiewaków z Mińskiego dokonał także historyk i entuzjasta kultury tradycyjnej Zbigniew Mądry.

Opracował: Piotr Dorosz

Bibliografia

Bartnicka Aneta, Skarby Mazowsza. Folklor kołbielski, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Sufczyn i Okolic, Sufczyn 2008.
Dąbrowska Grażyna Władysława, Folklor Mazowsza. T. 1, Mazowsze nad Świdrem : taniec, wesele jako widowisko, pieśni, Wydawnictwa COMUK, Warszawa 1980.
Dąbrowska Grażyna Władysława, Taniec ludowy na Mazowszu, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1980.
Dorosz Piotr, Adwentowe ligawki…: trąby, którymi aniołowie zwiastowali narodzenie Chrystusa, w: Ruch Muzyczny, t. 12/2015, Instytut Książki, Warszawa 2015, s. 25-28.
Dorosz Piotr, Chłopskie silva rerum – notatnik Jana Kucia z Cyganki, „Rocznik
Stanisławowski”, zeszyt 2, Stanisławowskie Towarzystwo Historyczne, Stanisławów 2014, s. 147-180.
Dorosz Piotr, Halina Ryszawa – tradycyjna śpiewaczka z Borku Czarnińskiego, w: Rocznik Stanisławowski, zeszyt 5 (2017), Stanisławowski Towarzystwo Historyczne, Stanisławów 2017, s. 181-185.
Dorosz Piotr, Lubomińskie nabożeństwo majowe i jego muzyka, w: Wieści Ziemi Stanisławowskiej, Kwartalnik Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Stanisławowskiej, nr 2 (49), Stanisławów 2013, s. 20-21.
Dorosz Piotr, Prywatne kolekcje nagrań Wandy Księżopolskiej i Stanisława Woźnicy, w: „Polska Muzyka Tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie”, tom 1, s. 155-168.
Dorosz Piotr, Na Stasiową nutę. Rzecz o Mińskiej Kapeli Małego Stasia i muzyce tradycyjnej wschodniego Mazowsza, Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, Mińsk Mazowiecki 2018.
Dorosz Piotr, Oskar Kolberg (1814-1890) na ziemi mińskiej, w: Rocznik Mińskomazowiecki, t. 20, Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, Mińsk Mazowiecki 2012.
Piotr Dorosz, Stanisław Ptasiński. Harmonista z Wielgolasu, płyta CD, wyd. DUX Recordings Producers, 2018.
Dorosz Piotr, Stanisław Woźnica – muzyk totalny, w: Rocznik Mińskomazowiecki, t. 21, Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, Mińsk Mazowiecki 2013, s. 127-141.
Dorosz Piotr, Śpiewnik wschodnio-mazowiecki, Fundacja Magiczne Kąty, Powiat Mińsk Mazowiecki, Kąty Goździejewskie/Mińsk Mazowiecki 2020.
Dorosz Piotr, Ziemia stanisławowska i jej folklor w pismach Oskara Kolberga, w: Rocznika Stanisławowski, zeszyt 1, Stanisławowskie Towarzystwo Historyczne, Stanisławów 2013, s. 78-90.
Dorosz Piotr, Zofia Gronek – śpiewaczka z Choszczówki Stojeckiej (pow. Mińsk Mazowiecki), w: Twórczość Ludowa, 0860-4126, Rocznik 30 nr ¾ (2015), s. 33-34, Lublin 2015.
Dzieła wszystkie Oskara Kolberga, tom 1. Pieśni ludu polskiego, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Wrocław – Poznań, 1961.
Dzieła wszystkie Oskara Kolberga, tom 26. Mazowsze, Obraz etnograficzny, tom III. Mazowsze leśne, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Wrocław – Poznań 1963.
Dzieła wszystkie Oskara Kolberga, tom. 41, Mazowsze, część VI, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Wrocław-Poznań, 1969.
Dzieła wszystkie Oskara Kolberga, tom. 42, Mazowsze, część VII, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Wrocław-Poznań, 1969.
Krystyniak Tadeusz, Kołbielskie obrazki muzyczne, Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Warszawa 1963.
Księżopolska Wanda, Herody i krakowskie wesele. Gręzów, gm. Kotuń. Na podstawie nagrań CKiS w Siedlcach, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlce 2012.
Księżopolska Wanda, „Herody” z Dębego Wielkiego: na podstawie scenariusza nadesłanego w 1989 r. na konkurs na teksty kolędnicze, opracowanego pod kierownictwem Stanisławy Tomasiewicz przez członków zespołu „Dębiacy” i nagrania widowiska z 1991 roku, oprac. tekstu Wanda Księżkopolska, oprac. muz. Anna Michalec, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlce 2007.
Księżopolska Wanda, Pieśni Marianny Rokickiej i zespołu z Rudzienka, gm. Kołbiel, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Stowarzyszenie Twórców Ludowych – Zarząd Główny, Siedlce – Lublin 2009.
Księżopolska Wanda, „Pośnik”, „Herody”, gm. Skórzec, pow. Siedlce. Na podstawie nagrań archiwalnych CKiS w Siedlcach, oprac. muz. Anna Michalec, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlca 2009.
Księżopolska Wanda, Śpiewnik wg rękopisów Heleny Zielińskiej z Trzcińca. Pieśni śpiewane w czasie czuwania przy zmarłym, oprac. tekstów Wanda Księżopolska, J. Szymczyk, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Siedlce 2008.
Księżopolska Wanda, Tradycje wielkanocne w Gręzowie, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlce 2011.
Księżopolska Wanda, Tradycje wielkanocne w Podcierniu, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlce 2011.
Pieśni do śmierci – internetowe archiwum pieśni pogrzebowych i żałobnych ze wschodniego Mazowsza i zachodniego Podlasia, znajdujące się pod adresem:
www.piesnidosmierci.blogspot.com
Siejna-Bernady Olga, Polskie harmonie. Budowa – Produkcja – Funkcja w kulturze do roku 1939, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012.
Subieta-Grajda Dorota, Pieśni znad Świdra, Stowarzyszenie Kultury Mazowsza, Celestynów 2018.
Szymańska – Ilnata Maria Jolanta, Krajobraz dźwiękowy warszawskiej Pragi we wspomnieniach jej mieszkańców, Uniwersytet Warszawski, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej, praca licencjacka napisana pod kierunkiem dra Zbigniewa Benedyktowicza, Warszawa 2011
Woźnica Stanisław, Pieśni ludowe okolic Mińska Mazowieckiego, cz. I: Komentarze, cz. II: Materiały, Uniwersytet Śląski, Filia w Cieszynie, Zakład Wychowania Muzycznego, Cieszyn 1977, praca magisterska.