ENGLISH 
KONTRAST 
Do czasu, kiedy w rolnictwie upowszechniły się maszyny i narzędzia produkowane fabrycznie, kowalstwo stanowiło najistotniejszą dziedzinę produkcji rzemieślniczej na wsi. Dostarczało potrzebnych żelaznych narzędzi pracy, od tych najprostszych, jak sierpy, kosy, motyki, siekiery, łańcuchy, po większe, jak pługi, brony oraz żelazne elementy narzędzi orackich (soszniki, radlice), a także okucia kół do wozów i wreszcie podkowy do podkuwania koni. Z rąk kowali wychodziły także potrzebne w gospodarstwie domowym tasaki, siekacze, trójnogi do stawiania saganów w kuchni o otwartym palenisku i krzesiwa do rozniecania ognia. Kowale produkowali także przetyki do kądzieli oraz ozdobne elementy: ćwieki do drzwi, kraty do komór, krzyże, ozdobne zawiasy, zamki zapadkowe, zdobione stempelkami okucia do wozów i sań, jak również niezbędne w budownictwie gwoździe.
Czasy najlepszej koniunktury na wyroby kowalskie przypadły na okres po uwłaszczeniu, czyli na przełom XIX i XX wieku. Wzrost zamożności ludności wsi sprawił, że znacznie zwiększyło się zapotrzebowania na artykuły wykonywane przez kowali, które były niezbędne w gospodarstwie lub po prostu trwalsze od tych drewnianych – na przykład żelaznymi pługami zastępowano drewniane sochy i radła, a drewniane brony – tymi metalowymi.
Na Kurpiach, podobnie jak na Podlasiu, przyjęły się charakterystyczne krzyże kowalskie, zwieńczające krzyże drewniane, nagrobki lub przydrożne kapliczki. Te piękne wyroby sztuki kowalskiej można wciąż spotkać w wiejskim krajobrazie. Niektóre, ocalałe przed złomowaniem, znajdują się w mazowieckich muzeach: Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, czy prywatnym Muzeum Kurpiowskim w Wachu.
W odróżnieniu od innych zajęć rzemieślniczych, kowalstwo wymagało opanowania skomplikowanych umiejętności oraz posiadania warsztatu wyposażonego w kosztowne narzędzia i urządzenia. Dlatego pozycja kowala – zarówno ze względu na status majątkowy, jak i rolę autorytetu – była w każdej wsi wysoka. Kowale posiadający szczególne, niezwykłe umiejętności, przetwarzający przy pomocy ognia bezkształtne bryły żelaza w konkretne formy, cieszyli się estymą w społeczności wiejskiej. Posiadali wiedzę, która nie była ogólnie dostępna, a która przez związek z „tajemniczym i niszczycielskim” żywiołem – ogniem – budziła szacunek. Bywało, że kowal, jako jedna z nielicznych osób na wsi, potrafił czytać i pisać.
Kowale trudnili się również leczeniem ludzi, jako że dobra znajomość anatomii i dolegliwości koni, predestynowała ich do zajmowania się także ludzkimi niedomaganiami. Usuwali także bolące zęby przy pomocy lewarków lub kleszczy.
Do II wojny światowej kowale funkcjonowali w jednej z trzech kategorii: jako pracujący samodzielnie, gromadzcy i dworscy. Każdy kowal posiadał osobny warsztat – kuźnię, która najczęściej była ulokowana na skraju wsi lub na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych.
Kuźnia musiała być odpowiednio wyposażona. Palenisko, zwane kotliną, wykonane było z cegły lub kamienia. Ogień był podsycany podmuchami miecha, wprowadzanego w ruch ręczną dźwignią z łańcuchem i doprowadzonego do paleniska od spodu dyszą. Środek kuźni zajmowało zawsze kowadło ustawione na grubym pniu. Było to podstawowe narzędzie do obróbki metalu. Niekiedy na osobnym pniu było usytuowane mniejsze kowadło nadstawowe, czyli dwuróg kowalski, potrzebne chociażby do zaginania ogniw łańcuchów.
Wzdłuż jednej ze ścian znajdował się stół – warsztat kowalski na narzędzia. Leżały na nim kleszcze do chwytania rozżarzonego żelaza w czasie kucia, ciężkie, trzymane oburącz młoty do bezpośredniego kucia żelaza oraz średnie i lekkie młotki do rozklepywania, pobijania i zginania. Inne niezbędne narzędzia to sztance do wybijania ornamentu, przecinaki do przecinania i nacinania żelaza, obcęgi, nadstawki pod formowane elementy, osadzane w wiertarce bory skrzydełkowe do wiercenia otworów, wiertła do borowania, gwintownik do formowania gwintów wewnętrznych i gwintownica do zewnętrznych, a także gwoździownica do wyrobu gwoździ, klucz do muter (nakrętek). Do stołu przytwierdzano też imadła unieruchamiające obrabiany przedmiot przy piłowaniu, gwintowaniu i wyginaniu oraz wiertarki. Ponadto niezbędne były przyrządy pomiarowe: cyrkle, kątowniki, szablony, miary kowalskie.
Na opisywanym terenie produkcja kowalska wyglądała podobnie jak w innych rejonach Polski. Po II wojnie światowej, ze względu na brak zapotrzebowania na kowalskie wyroby gospodarskie oraz sukcesywne zmniejszanie się liczby koni w gospodarstwach wiejskich, kowalstwo przeszło transformację. Usługi kowali zaczęły ograniczać się wyłącznie do napraw, jednak niektórzy rzemieślnicy z powodzeniem zajęli się kowalstwem artystycznym.
Na terenie województwa mazowieckiego do dzisiaj pracuje kilku kowali, którzy dowodzą swojego kunsztu, wykuwając świeczniki, krzyże, bramy do posesji, podstawy pod paschały, lichtarze, kandelabry, kraty, zestawy kominkowe i właściwie wszystko, co klienci zamówią i czego koszty są w stanie pokryć, ponieważ wyroby kowalskie są niezmiennie drogie. Często zleceniodawcami są kościoły i zamożni klienci indywidualni.
Niektórzy kowale zamieniają miech na resorowy młot maszynowy, który w znacznym stopniu ułatwia pracę, „wyciągając” potrzebny kształt, jednak wykuwanie młotem jest nadal niezbędne do nadania ostatecznej formy.
Zagłębie kowalskie znajduje się w kurpiowskim Krasnosielcu, gdzie pracują trzy tradycyjne kuźnie. Inni kowale działają w różnych częściach województwa, np. w Radomskiem w okolicy Iłży, czy w Czerwińsku. W Warszawie znajduje się jedyne prywatne Muzeum Kowalstwa, kontynuujące tradycje kuźni służewskiej, jednej z najstarszych na Mazowszu. To tam, w Kuźni Kowalstwa Artystycznego i Aranżacji Przestrzeni, powstają przedmioty sztuki użytkowej z żelaza oraz aranżacje wnętrz i przestrzeni.
W ostatnich latach, podobnie jak w przypadku wielu rzemiosł, można zauważyć wzrost zainteresowania wyrobami kowalskimi dobrej jakości, wykonanymi zgodnie ze sztuką. Metal należy do materiałów niezwykle trwałych, dlatego inwestycja w tego rodzaju przedmioty, osadzone dodatkowo w tradycji, jest dobrą lokatą kapitału, a przedmiot wykonany przez dobrego kowala może być majstersztykiem.
Opracowała: Małgorzata Jaszczołt
Departament Kultury, Promocji i Turystyki
Wydział ds. Tworzenia Przestrzeni
Kulturowej i Turystycznej
