ENGLISH 
KONTRAST 
Haft jest sposobem zdobienia tkaniny, filcu i skóry przy pomocy igły i nici. Pojęcie „haft” pochodzi z języka niemieckiego od czasownika haften, co znaczy „zszywać grubymi nićmi”. Wzmianki o hafciarstwie spotykamy już w Biblii, gdzie pojawia się zdobiona tą techniką zasłona w świątyni Salomona. Początkowo haft funkcjonował użytkowo, do zszywania dwóch kawałków tkaniny czy skóry, a dopiero z czasem zaczął pełnić funkcję zdobniczą, która jest dominująca.
Potrzeba estetyzowania otoczenia i ubioru wpłynęła na rozpowszechnienie się tego rękodzieła, które jest wciąż popularne w wielu miejscach na świecie, chociaż obecnie często w wersji maszynowej. Od średniowiecza haftem zajmowali się rzemieślnicy cechowi, określani jako haftarze (silnymi ośrodkami tego kunsztu był Kraków oraz Gdańsk), a także żeńskie klasztory zakonne. Jednak technika ta, co poświadczają materiały archeologiczne, znana była na ziemiach polskich wcześniej. Haftem zajmowały się powszechnie zarówno szlachcianki, damy dworu, mieszczki, jak i kobiety na wsi. Hafciarstwo przynależy bowiem do sfery kobiecej i wchodzi „w skład” zajęć, które są określane jako robótki ręczne. Warto jednak zaznaczyć, że haftem na sprzedaż na suknie i skórze zajmowali się mężczyźni – do dzisiaj na Podhalu cyfrowanie (haftowanie) portek, to zajęcie męskie.
Umiejętności hafciarskie były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Pożądane było, aby młode dziewczyny posiadły sprawność w posługiwaniu się igłą i nitką, co umożliwiało wykonywanie zdobień stroju, pościeli oraz wystroju wnętrza (np. wyszywanie popularnych niegdyś makatek z sentencjami, które ostatnio znów wracają do łask).
W bogatych domach posługiwano się skomplikowanymi technikami hafciarskimi, drogimi surowcami oraz szeregiem przyborów. Kobiety na wsi do wyszywania używały tylko igieł i nici z przędzonego ręcznie lnu oraz wełny. Nici farbowano naturalnymi barwnikami, a dopiero około połowy XIX wieku pojawiły się w dużym wyborze kolorystycznym nici fabryczne bawełniane i jedwabne.
Tkaninami, które służyły do wyszywania, były samodziałowe tkaniny lniane i wełniane, później fabryczne, takie jak płótno bawełniane, aksamit, tiul, czy jedwab.
Znajomość technik hafciarskich wśród mieszkanek wsi była ograniczona i sprowadzała się do jednego lub kilku ściegów. Były to przeważnie ściegi: okrętkowy, stebnówka, łańcuszkowy i krzyżykowy. Do tradycyjnych technik hafciarskich zalicza się tak zwane ściegi liczone, w których odliczano równomiernie określoną liczbę nitek płótna, dzięki czemu uzyskiwano ornament geometryczny lub zgeometryzowany. Ściegi nieliczone nie były związane ze strukturą tkaniny, lecz umożliwiały uzyskanie falistych wzorów spiral i wolut. Ścieg płaski, krzyżykowy i łańcuszkowy występowały w Małopolsce, na Podhalu oraz na Mazowszu. W zdobieniu tkanin przyjęły się także białe hafty dziurkowane i hafty atłaskowe. Do haftowania używano także różnokolorowych cekinów oraz paciorków, które zdobiły gorsety, oraz inne części stroju.
Kiedyś wyszycia i hafty były ozdobą elementów ubioru świątecznego: koszul, chustek, zapasek, staników, kaftanów, kożuchów, jak również akcesoriów wyposażenia wnętrza: ozdobnych poduszek, serwet, obrusów, ścierek, zazdrostek, makatek, kap na łóżka. Dziewczęta przed zamążpójściem wyszywały swoje wyprawy, ślubną koszulę oraz ręczniki dla pana młodego.
Motywy zdobnicze, które utrwaliły się w strojach ludowych i weszły do kanonu w poszczególnych regionach, były wynikiem szerszego kontekstu estetycznego charakterystycznego dla danego obszaru. Motywom występującym w strojach przypisywano także znaczenie symboliczne i magiczne.
W Polsce najczęściej występowały hafty jednobarwne, wykonywane nićmi farbowanymi barwnikami naturalnymi, niekiedy czarne i czerwone. Przykładem takiego haftu na Mazowszu są wyszycia stosowane na Kurpiach Białych, gdzie podstawą ornamentów był kolor czerwony, dopełniony tylko czarnymi akcentami. Łańcuszkowy czarny haft występuje natomiast w stroju wilanowskim z nadwiślańskiego Urzecza, gdzie zgeometryzowane motywy roślinne na rękawach koszul i chust czepcowych haftowane są czarną nicią.
W okresie Polski Ludowej, dzięki mecenatowi państwa, poprzez działalność Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego – CPLiA (tzw. Cepelia) i prężne regionalne ośrodki hafciarstwa, udało się utrzymać tę gałąź rękodzieła, a wyroby wykonywane w spółdzielniach cepeliowskich (np. „Kurpianka” na Mazowszu) sprzedawano w kraju i za granicą. Liczne przykłady haftów artystycznych i ludowych znajdują się w wielu muzeach w Polsce.
Współcześnie, tradycyjne hafty ponownie są widoczne w przestrzeni publicznej: zwłaszcza w regionie Kurpi Białych, jak i Zielonych, gdzie można zaobserwować powszechny powrót do tradycji noszenia strojów ludowych, a także na Urzeczu, które na nowo odkryło swoją tożsamość.
Haft należy do żywej dziedziny rękodzieła. Haftem ręcznym, ale niekiedy też maszynowym, zajmują się liczne twórczynie, które wykonują stroje dla zespołów folklorystycznych czy kół gospodyń wiejskich.
Hafciarstwo z województwa mazowieckiego zostało uhonorowane wpisami na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego: w roku 2020 - hafciarstwo z nadwiślańskiego Urzecza, w 2021 – hafciarstwo kurpiowskie z Puszczy Bałej.
Opracowała: Małgorzata Jaszczołt
Departament Kultury, Promocji i Turystyki
Wydział ds. Tworzenia Przestrzeni
Kulturowej i Turystycznej
